Dariusz Stępkowski*

KULTURA I WYCHOWANIE NR 2(26)/2024

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie https://orcid.org/0000-0002-6855-1517

e-mail: d.stepkowski@uksw.edu.pl

Recenzja książki Aleksandry Tłuściak-

-Deliowskiej i Urszuli Dernowskiej

pt. Kultura szkoły w modelu La Tefy Schoen i Charlesa Teddliego. Inspiracje teoretyczne i badawcze**

https://doi.org/10.25312/kiw.26_dsrec

Trudno byłoby wyobrazić sobie lepsze wprowadzenie do problematyki kultury orga- nizacyjnej szkoły niż recenzowana monografia Aleksandry Tłuściak-Deliowskiej i Ur- szuli Dernowskiej. Obie autorki od wielu lat zajmują się tym zagadnieniem w swoich analizach teoretycznych i badaniach empirycznych prowadzonych zarówno razem1,

* Dariusz Stępkowski – doktor habilitowany, zatrudniony na stanowisku profesora uczelni na Wydziale Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

** A. Tłuściak-Deliowska, U. Dernowska, Kultura szkoły w modelu La Tefy Schoen i Charlesa Teddliego. Inspiracje teoretyczne i badawcze, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Ma- rii Grzegorzewskiej, Warszawa 2023.

1 U. Dernowska, A. Tłuściak-Deliowska, Kultura szkoły. Studium teoretyczno-empiryczne, Ofi- cyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2015; A. Tłuściak-Deliowska, U. Dernowska, Kultura współpracy

jak i osobno2. W ich kolejnej wspólnej publikacji wyraźnie odzwierciedla się zdoby- te do tej pory doświadczenie naukowe i ukierunkowanie na eksplorację empiryczną. Dobitnie poświadcza to podtytuł omawianej publikacji, który pozwala domyślać się następnego zamierzenia badawczego.

Pozostając jeszcze przez moment przy tytule najnowszej książki Tłuściak-De- liowskiej i Dernowskiej, trzeba zapobiec mylnemu przypuszczeniu, że jej celem jest wyłącznie zapoznanie polskiego czytelnika z modelem kultury szkoły, który opraco- wała dwójka amerykańskich badaczy, La Tefy Schoen i Charles Teddlie, i nieco mało skromnie zadeklarowała w swojej wspólnej publikacji jako nowy (a new model)3. Autorki, analizując zalety i ograniczenia ich propozycji, niejako przy okazji zrekon- struowały genezę i rozwój badań (nie tylko edukacyjnych) nad kulturą organizacyjną szkoły. Dzięki temu zabiegowi czytelnik wraz z wnikliwą prezentacją modelu Schoen i Teddliego otrzymuje syntetycznie nakreślony obraz problematyki podejmowanej w badaniach nad kulturą szkoły. Warto przy tym podkreślić, że autorki umiejętnie rozgraniczają w warstwie narracyjnej między (głównie teoretyczną) refleksją rozwija- ną na ten temat w polskiej pedagogice a empirycznymi przedsięwzięciami badawczy- mi, które przeważają w pedagogice zagranicznej. To sprawia, że Tłuściak-Deliowskiej i Dernowskiej udało się uniknąć nieuprawnionego uniformizowania odmienności dyskursów pedagogicznych – rodzimego i zagranicznego, z czym niestety często mamy do czynienia w publikacjach traktujących o polskiej edukacji.

Monografia składa się z wprowadzenia, czterech rozdziałów i bibliografii. W pierwszym rozdziale autorki syntetycznie omówiły trwające nieustannie poszuki- wania adekwatnej definicji i koncepcji kultury szkoły (podrozdział 1.1), naszkicowa- ły fenomen kultury szkoły od strony teorii organizacji (podrozdział 1.2), a następnie zaprezentowały koncepcję kultury organizacyjnej w ujęciu Edgara Scheina (podroz- dział 1.3), która ich zdaniem odgrywa rolę fundamentu koncepcyjnego w większości współczesnych eksploracji badawczych funkcjonowania szkoły jako społecznej insty- tucji edukacyjnej. Autorki słusznie zauważają, że afirmacja koncepcji Scheina z jednej strony łączy perspektywę patrzenia na szkołę z kulturą organizacyjną, która w niej ist-

w szkole w recepcji nauczycieli szkół gimnazjalnych, „Studia Edukacyjne” 2016, nr 40, s. 127–148; teże, Wartości w organizacji szkolnej z perspektywy nauczycieli szkół gimnazjalnych, „Przegląd Peda- gogiczny” 2016, nr 2, s. 151–161; teże, Założenia teoretyczne i właściwości psychometryczne polskiej wersji kwestionariusza „Kultura Szkoły” (School Culture Survey, SCS, S. Gruenert, J. Valentine, 1998), Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa 2018; U. Der- nowska, J. Górecka, A. Tłuściak-Deliowska, Metafora jako sposób badania subtelnych elementów kultury szkoły: „Szkoła inna niż wszystkie” w uczniowskiej metaforze – raport z badań, „Journal of Modern Science” 2023, nr 3, s. 707–727.

2 U. Dernowska, Kultura szkoły – pojęcie, wymiary, modele, „Ruch Pedagogiczny” 2014, nr 4,

s. 13–24; A. Tłuściak-Deliowska, M. Czyżewska, Tu chodzi o wspieranie mojego ucznia…, czyli stu- dium teoretyczno-empiryczne o ocenianiu kształtującym i klimacie szkoły, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa 2020.

3 L.T. Schoen, Ch. Teddlie, A new model of school culture: A response to a call for conceptual clarity, „School Effectiveness and School Improvement” 2008, vol. 2, s. 129–153.

nieje i nieustannie się przekształca, z drugiej zaś uzależnia doskonalenie pracy szkoły od jakości jej kultury organizacyjnej, co powoduje, że może powstać przekonanie, iż zmiana organizacyjna utożsamia się z doskonaleniem.

W drugim rozdziale zostały scharakteryzowane wybrane teoretyczne modele kultury szkoły i przeprowadzone z ich pomocą projekty badawcze. Zdaniem autorek uprzywilejowane miejsce w prowadzonych współcześnie badaniach empirycznych nad kulturą szkoły przysługuje modelowi opracowanemu przez Edgara Scheina na podstawie jego własnej koncepcji kultury organizacyjnej. Wychodząc od charakte- rystyki tego modelu, Tłuściak-Deliowska i Dernowska przybliżają inspirowane nim cztery modele mniej znanych autorów: Jaroslava Svetlíka, Patricka Brady’ego, Petera Kenta i Leonor L. Torres (podrozdział 2.1). W następnym podrozdziale (2.2) autorki omówiły raporty z wybranych badań empirycznych, w których zaaplikowano model Scheina.

Trzeci rozdział zawiera prezentację tytułowego modelu La Tefy Schoen i Charlesa Teddliego. Autorki w szczegółach zrekonstruowały genezę koncepcji i jej teoretycz- ne uzasadnienie (podrozdział 3.1). Moją uwagę zwróciło silne ukierunkowanie na efektywność, które przyświecało Schoen w trakcie analizowania publikacji dotyczą- cych kultury szkoły i modelowania głównych jej determinantów. Z tym większym zaskoczeniem przyjąłem do wiadomości uzyskany model, który składa się z czterech wymiarów: (I) orientacja zawodowa, (II) struktura organizacyjna, (III) jakość środo- wiska uczenia się i (IV) koncentracja na uczniu (tabela 3, s. 106). Powodem mojego zaskoczenia były dwa ostatnie wymiary, w których ewidentnie przełamane zostało Scheinowskie rozumienie kultury organizacyjnej jako ponadjednostkowej struktury konstytuującej funkcjonowanie instytucji, w tym wypadku edukacyjnej. We wskaza- nych dwu wymiarach modelu Schoen i Teddliego dochodzi do głosu perspektywa personalistyczna; w wypadku wymiaru III przyjmuje ona postać działania dydak- tycznego o charakterze relacji nauczyciel–uczeń, a w wymiarze IV – o charakterze szeroko rozumianej współpracy między wszystkimi podmiotami zaangażowanymi w edukację szkolną (tabela 5, s. 106). W następnym podrozdziale (3.2) Tłuściak-

-Deliowska i Dernowska szczegółowo opisują i wyjaśniają każdy z wymiarów oma- wianego modelu.

W czwartym i ostatnim rozdziale zostały najpierw omówione badania empirycz- ne, które do tej pory prowadzono w różnych miejscach na świecie przy użyciu modelu Schoen i Teddliego (podrozdział 4.1), a następnie autorki przedstawiły swoje stano- wisko odnośnie do potencjału i ograniczeń tego modelu (podrozdział 4.2). Wydaje mi się, że drugi podrozdział czwartego rozdziału mógłby stanowić zakończenie omawia- nej publikacji, gdyż spełnia tę właśnie funkcję.

Sięgnięcie po opracowanie Tłuściak-Deliowskiej i Dernowskiej dostarczy zainte- resowanemu czytelnikowi wielu korzyści. Zostało ono napisane w sposób klarowny i zarazem erudycyjny. Autorki ze swadą i profesjonalizmem prowadzą swoje wywo- dy, nie tracąc ani na chwilę z pola widzenia głównego problemu. Monografia zawiera

celowo dobrany wybór raportów i gruntowne ich omówienia, co pozwala na łatwe zorientowanie się w aktualnym stanie badań empirycznych i podejmowanych w nich kwestiach. Jednak inspiracje płyną nie tylko z tej strony, lecz również ze strony modeli teoretycznych, które autorki zaprezentowały problemowo jako temat do dalszej dys- kusji, a nie rozstrzygnięcie.

Na zakończenie odniosę się do jednego z ostatnich zdań monografii Tłuściak- Deliowskiej i Dernowskiej, w którym stwierdzają one, że „opracowany przez La Tefy Schoen i Charlesa Teddliego konstrukt teoretyczny wnosi nową jakość do metodolo- gii/metodyki badania kultury szkoły oraz udatnie łączy tę kulturę z poprawą, dosko- naleniem szkoły” (s. 214). W pełni podzielam to przekonanie autorek i mam nadzieję, że również one zgodzą się ze mną, że tą nową jakością jest wskazana powyżej perspek- tywa personalistyczna, którą w modelu Schoen i Teddliego reprezentują wymiary III i IV. Nie chodzi mi bynajmniej o personalizm jako kategorię filozoficzną, lecz o prze- wartościowanie działania dydaktycznego w taki sposób, żeby uznać ucznia za sprawcę własnego kształcenia (nie tylko uczenia się!). O konieczności takiego przewartościo- wania mówi się i pisze w polskiej pedagogice już od dawna. Jednak dopiero od nie- dawna autorzy formułują wprost postulat zmiany kultury dydaktycznej dominującej w polskich szkołach w taką, która będzie tworzyła środowisko przyjazne uczeniu się i skoncentrowane na uczniu4. Trafnie oddaje to termin rekulturacja (s. 123), który odnosi się równocześnie do obu wskazanych wymiarów modelu Schoen i Teddliego. Również Tłuściak-Deliowska i Dernowska podejmowały ten temat, pisząc w jednej ze swoich wcześniejszych publikacji o „kulturze współpracy w szkole”5.

Bibliografia

Dernowska U., Kultura szkoły – pojęcie, wymiary, modele, „Ruch Pedagogiczny” 2014, nr 4, s. 13–24.

Dernowska U., Górecka J., Tłuściak-Deliowska A., Metafora jako sposób badania sub- telnych elementów kultury szkoły: „Szkoła inna niż wszystkie” w uczniowskiej metaforze – raport z badań, „Journal of Modern Science” 2023, nr 3, s. 707–727.

4 D. Klus-Stańska, Oderwanie dydaktyki od pedagogiki ogólnej jako źródło jej kryzysu i znieruchomienia, [w:] T. Hejnicka-Bezwińska (red.), Pedagogika ogólna. Dyskursy o statusie nau- kowym i dydaktycznym, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2011,

s. 139–158; taż, Wiedza, która zniewala. Transmisyjne tradycje w szkolnej edukacji, „Forum Oświ- atowe” 2012, nr 1, s. 21–40; I. Nowosad, Z badań nad kulturą szkoły. W kalejdoskopie analiz i inter- pretacji, „Studia Edukacyjne” 2018, nr 49, s. 159–174; taż, Kultura szkoły w rozwoju szkoły, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2019; A. Sarbiewska, Tworzenie partycypacyjnej kultury kształcenia na przykładzie szkolnych lekcji języka angielskiego. Studium przypadku, Niepublikowana rozprawa doktorska, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2022.

5 A. Tłuściak-Deliowska, U. Dernowska, Kultura współpracy…, dz. cyt.

Dernowska U., Tłuściak-Deliowska A., Kultura szkoły. Studium teoretyczno-empirycz- ne, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2015.

Klus-Stańska D., Oderwanie dydaktyki od pedagogiki ogólnej jako źródło jej kryzysu i znieruchomienia, [w:] T. Hejnicka-Bezwińska (red.), Pedagogika ogólna. Dyskursy o statusie naukowym i dydaktycznym, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2011, s. 139–158.

Klus-Stańska D., Wiedza, która zniewala. Transmisyjne tradycje w szkolnej edukacji,

„Forum Oświatowe” 2012, nr 1, s. 21–40.

Nowosad I., Kultura szkoły w rozwoju szkoły, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2019.

Nowosad I., Z badań nad kulturą szkoły. W kalejdoskopie analiz i interpretacji, „Studia Edukacyjne” 2018, nr 49, s. 159–174.

Sarbiewska A., Tworzenie partycypacyjnej kultury kształcenia na przykładzie szkolnych lekcji języka angielskiego. Studium przypadku, Niepublikowana rozprawa dok- torska, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Warsza- wa 2022.

Schoen L.T., Teddlie Ch., A new model of school culture: A response to a call for con- ceptual clarity, „School Effectiveness and School Improvement” 2008, vol. 2,

s. 129–153.

Tłuściak-Deliowska A., Czyżewska M., Tu chodzi o wspieranie mojego ucznia…, czyli studium teoretyczno-empiryczne o ocenianiu kształtującym i klimacie szkoły, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa 2020.

Tłuściak-Deliowska A., Dernowska U., Kultura współpracy w szkole w recepcji na- uczycieli szkół gimnazjalnych, „Studia Edukacyjne” 2016, nr 40, s. 127–148.

Tłuściak-Deliowska A., Dernowska U., Wartości w organizacji szkolnej z perspektywy na- uczycieli szkół gimnazjalnych, „Przegląd Pedagogiczny” 2016, nr 2, s. 151–161.

Tłuściak-Deliowska A., Dernowska U., Założenia teoretyczne i właściwości psycho- metryczne polskiej wersji kwestionariusza „Kultura Szkoły” (School Culture Survey, SCS, S. Gruenert, J. Valentine, 1998), Wydawnictwo Akademii Peda- gogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa 2018.

Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.