Grabowska_KiW_2_26_2024

Streszczenie: Otoczeni jesteśmy uczniami – wizjonerami. Ich talenty pozostają nie- odkryte między innymi w szkołach, które ograniczają fundusze na zajęcia kreatywne. Uczniowie w wyniku rutynizacji nauczania mają mniejszą szansę rozwijać kreatywność, której pobudzenie może nastąpić we właściwie przygotowanej przestrzeni. Wyodrębnio- ne przez badaczy składniki kreatywności, takie jak wyobraźnia, sztuka i wolność, stają się motorem edukacji, pozwalają kształcić innowatorów, których umiejętności zapewnia- ją możliwość wyróżnienia się na rynku. Niniejszy tekst stanowi dyskusję nad kryzysem kreatywności i wyobraźni, a także ich rolą w edukacji. Omówiono relację kreatywności i wiedzy oraz znaczenie sztuki w procesie zdobywania wiedzy i rozwoju dzieci. Autorka przywołuje kreatywne rozwiązania szkół, które są wykorzystywane na przykład w eduka- cji wczesnoszkolnej.

Słowa kluczowe: wyobraźnia, kryzys wyobraźni, kreatywność, wizjoner, sztuka, eduka- cja, edukacja przyszłości, wiedza, inteligencja emocjonalna

* Anna Grabowska – doktorantka w Szkole Doktorskiej Nauk Społecznych Uniwersytetu Ja- giellońskiego w dyscyplinie nauk o komunikacji społecznej i mediach. Ukończyła studia II stopnia na kierunku dziennikarstwo i komunikacja społeczna oraz studia I stopnia na kierunku zarządzanie kulturą i mediami na Uniwersytecie Jagiellońskim. Obecnie poszerza wiedzę kulturową, studiując sztukę mediów na Akademii Sztuk Pięknych im. Eugeniusza Gepperta we Wrocławiu. W swoich badaniach porusza tematy związane z wpływem sztucznej inteligencji na sztukę i kulturę, eduka- cji kulturalnej w przestrzeni internetowej, a także komunikacji. Założycielka profilu edukacyjno-

-kulturowego „Historiasztukinasto”, którego celem jest szerzenie wiedzy o sztuce wśród różnych grup odbiorców.

Wprowadzenie

Wiek XXI niesie ze sobą zmiany w wielu obszarach działalności ludzkiej. Globali- zacja przyspieszyła jedynie – obecny od lat sześćdziesiątych XX wieku – rozwój no- wych technologii, wpływając zarazem na wizualizację komunikacji międzyludzkiej, ikonizację przekazu i prym języka potocznego. Wszystkie z wymienionych skutków miały udział w umasowieniu świata, „zalewając” społeczeństwo nadmierną ilością informacji i obrazów. Poprzez podążanie za utartymi mechanizmami proces wyrazu artystycznego i przyswajania wiedzy stał się pozbawiony kreatywności. Ponadto, jak zauważają w swoim artykule Mariusz Dąbrowski i Agnieszka Chęć-Małyszek:

W dzisiejszych czasach człowiek nieustannie bombardowany jest coraz więk- szą ilością dźwięków i obrazów, które „zagłuszają” naturalny rozwój wyobraźni. Szybki postęp technologiczny, którego jesteśmy świadkami, nie pozostaje bez wpływu na rozwój twórczego myślenia, tworzy bariery ograniczające człowieka1.

W wyniku wspomnianego przez autorów tekstu Rola wyobraźni w procesie twór- czym a zagrożenia współczesnego świata rozwoju technologicznego zmienił się także rynek pracy, a co za tym idzie – wymagania i kompetencje niezbędne do osiągnięcia zatrudnienia. Firmy zaczęły jeszcze bardziej ze sobą konkurować o zdobycie domi- nującej pozycji, tym razem poprzez dostęp do informacji i innowacje, jak i niesza- blonowe przedstawienie produktów dostępnych, w wersji podstawowej, w każdym możliwym sklepie. Co więcej, dynamiczny rozwój sztucznej inteligencji diametralnie odmienił sytuację rynkową, zwiększając obawy i zagrożenia zastąpienia pracowników inteligentnymi maszynami.

W wyniku wymienionych zmian zaczęto określać umiejętności, których od przyszłych pracowników wymagają organizacje, między innymi jako wizjonerstwo, nieszablonowe myślenie, otwarcie na zmiany, a także umiejętność działania w dyna- micznym środowisku. Szukając potwierdzenia wyżej wymienionych założeń, można przywołać słowa Marii Plebańskiej, tworzącej rekomendacje dotyczące projektowania kreatywnych lekcji:

Świat potrzebuje bowiem teraz ludzi twórczych, otwartych na zmianę, potra- fiących aktywnie z niej korzystać w kontekście realizacji celów indywidualnych i grupowych. Współczesny świat potrzebuje ludzi przełamujących schematy i stereotypy, potrafiących myśleć w sposób niestandardowy, łączyć w toku re- alizacji podejmowanych przez siebie działań wiedzę i umiejętności z różnych

1 M. Dąbrowski, A. Chęć-Małyszek, Rola wyobraźni w procesie twórczym a zagrożenia współ- czesnego świata, „Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych” 2016, nr 12(1),

dziedzin. Współczesny świat potrzebuje ludzi kreatywnych potrafiących two- rzyć nowe rozwiązania w każdym aspekcie życia2.

W obliczu wymienionych powyżej wyzwań obecnie w kontekście konkurencyj- ności „na czoło wysuwa się szczególnie rozwijanie kreatywności jako tej kompetencji, którą będzie bardzo trudno zastąpić sztuczną inteligencją”3.

Podążając za badaniami przeprowadzonymi oraz opisanymi w literaturze przed- miotu, można zauważyć, że za wykształcenie wyżej podanych umiejętności i cech roz- wijanych w całym życiu człowieka w największym stopniu są odpowiedzialne szkoły. Wskazuje się na placówki edukacyjne, ponieważ dla rozwoju wspomnianych kom- petencji szczególne znaczenie ma otoczenie człowieka w początkowym okresie jego życia. Maria Plebańska zauważa: „kreatywność powinna być zatem rozwijana już od najmłodszych lat, w szkole, a nawet w przedszkolu”. Autorka artykułu Jak zaprojekto- wać kreatywną lekcję? stwierdza również w toku rozważań, że kreatywność powinna zostać na stałe wpisana w programy zajęć, a także w aktywności i umiejętności na- uczycieli”4. Druga z badaczek tego zagadnienia, Anna Mazur, tłumaczy konieczność występowania zajęć kreatywnych na wczesnych etapach edukacji tym, że tak zwany filtr sensoryczny działa sprawniej wtedy, kiedy stymulowanie wrażliwości percepcyj- nej ma miejsce już we wczesnym dzieciństwie5.

W kontekście wyżej opisanych zjawisk warto zastanowić się, czy obecne szko- ły potrafią sprostać wyzwaniom, które stawia przed nimi stechnologizowany świat. Alicja Pacewicz podkreśla, że szkoły w kolejnej dekadzie XXI wieku nie mogą już funkcjonować jak „fabryki produkujące «zestandaryzowanego ucznia»”6. Autor- ka tłumaczy to spostrzeżenie, potwierdzając powyższe założenia przede wszystkim faktem, że rynek pracy, który podlega nieustannym zmianom, oraz liczne wyzwania społeczne wymagają nowych umiejętności, zwłaszcza takich, które pozwolą się wy- różnić7. W obliczu wyżej wymienionych założeń warto także zastanowić się nad tym, jakich zmian powinny podjąć się placówki edukacyjne w celu lepszego przygotowa- nia uczniów do zmierzenia się z opisaną przyszłością między innymi poprzez rozwój kreatywności.

2 M. Plebańska, Jak zaprojektować kreatywną lekcję?, [w:] J. Fazlagić (red.), Kreatywność w sys- temie edukacji, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2019, s. 119.

3 J. Fazlagić, Ocena kreatywności uczniów – wyzwanie dla systemu edukacji, [w:] tegoż (red.),

Kreatywność w systemie edukacji, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2019, s. 136.

5 A. Mazur, Rozwijanie wrażliwości percepcyjnej jako podstawowy element przygotowania do odbioru dzieła sztuki, [w:] A. Boguszewska, A. Mazur (red.), Wybrane problemy edukacji plastycznej dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2013, s. 63.

6 A. Pacewicz, Przestrzeń, w której dobrze się uczy. Jak to osiągnąć w naszej szkole?, Cen- trum Edukacji Obywatelskiej, 2021, s. 5, https://szkoladlainnowatora.ceo.org.pl/wp-content/ uploads/2021/06/Przestrze%C5%84-w-kt%C3%B3rej-dobrze-si%C4%99-uczy-A.-Pacewicz.pdf [dostęp: 27.08.2024].

Metodologia pracy

Przedmiotem rozważań w niniejszej pracy jest kreatywna edukacja, w której istotną rolę odkrywa sztuka. Aby scharakteryzować kreatywną edukację, autorka najpierw zdefiniowała kreatywność, a następnie zidentyfikowała składające się na nią czynniki, takie jak sztuka, emocje i wyobraźnia. W toku rozważań zwrócono także uwagę na rolę nowych technologii w przekazywaniu wiedzy, jak również sformułowano poten- cjalne rozwiązania edukacyjne będące odpowiedzią na wyzwania XXI wieku.

Celem niniejszej pracy było zdefiniowanie kreatywności oraz określenie jej roli w rozwoju i edukacji dzieci z uwzględnieniem zmian, jakie zaszły na świecie w XXI wieku. Wymieniony cel główny został wzbogacony poprzez wyróżnienie przez autorkę celów pomniejszych, między innymi zidentyfikowanie czynników składo- wych kreatywności, kluczowych założeń jej dotyczących, czynionych w ostatnim czasie, czynników ją ograniczających, głównych przemian rynkowych, aktywności wzmacniających kreatywność stanowiących tak zwany trening kreatywności (w na- wiązaniu do tradycyjnych oraz innowacyjnych metod nauczania), wskazanie źródeł wiedzy o kreatywnych technikach prowadzenia zajęć dla nauczycieli oraz scharakte- ryzowanie aktywności podejmowanych przez kreatywnych nauczycieli polskich.

Autorka, przygotowując zestaw pytań badawczych, prowadziła namysł nad hipo- tezą badawczą. Została ona sformułowana także po zapoznaniu się z wybraną litera- turą przedmiotu. Ostatecznie postawiono hipotezę mówiącą, że tak zwana barwna szkoła (szkoła, w której pobudzana jest kreatywność między innymi poprzez sztukę, a przekazywana wiedza i zabawy rozwijają wyobraźnię) staje się odpowiedzią na kry- zys wyobraźni i kreatywności.

Dla zrealizowania tego celu badań autorka sformułowała zestaw pytań badaw- czych. Odpowiedzi na nie stały się także niezbędne w potwierdzeniu hipotezy ba- dawczej. Pytania badawcze uwzględniały zagadnienia kreatywności, wyobraźni, sztu- ki oraz kreacji przestrzeni edukacyjnej. Miały one charakter zarówno genetyczny (co pozwoliło między innymi na przedstawienie kontekstu zmian w edukacji), jak i funk- cjonalny (co z kolei pozwoliło między innymi na wyznaczenie funkcji możliwych rozwiązań w wychowaniu przez sztukę). Poszukiwanie odpowiedzi na tak sformu- łowane pytania wzbogaciło badania dotyczące opisywanego tematu, a także ułatwiło kompleksowe zrozumienie zjawiska (pod względem zidentyfikowania czynników wywołujących konieczność zmian w edukacji, jak i między innymi scharakteryzowa- nia kreatywnego nauczania). W czasie opracowywania pytań badawczych zwrócono uwagę na spojrzenie na kreatywną edukację z perspektywy zarówno uczniów, jak i nauczycieli.

Autorka niniejszego tekstu starała się w toku rozważań odpowiedzieć na następu- jące pytania badawcze:

Q2: Jakie zmiany (na przykład społeczne) wpłynęły na konieczność uaktualnienia edukacji?

Q3: Jakie zmiany programów nauczania wpłynęły na rozwój wyobraźni odtwór- czej i zaniżania roli sztuki w edukacji i kiedy one nastąpiły?

Q5: Jak wypracowane w przeszłości tradycyjne metody nauczania mogą obecnie hamować rozwój kreatywności?

Q7: Jakie były i co mówiły pierwsze wzmianki o wychowaniu przez sztukę? Q8: Jaka jest rola sztuki w edukacji?

Q9: W jaki sposób nauczanie przez sztukę wpływa na rozwój dzieci z niepełno- sprawnościami?

Q10: Jakie znaczenie ma przestrzeń, w której odbywa się przekazywanie wiedzy? Q11: Jakie kompetencje powinien posiadać kreatywny nauczyciel?

Q12: W jaki sposób nauczyciel może zdobywać wiedzę o innowacyjnych sposo- bach nauczania?

Q14: Jakie metody nauczania i podejścia dydaktyczne są stosowane w barwnych szkołach?

Autorka poszukiwała odpowiedzi na powyższe pytania badawcze oraz uzasad- nienia hipotezy badawczej zarówno na gruncie teoretycznym, jak i empirycznym. O wyborze metod badawczych do przedstawienia opisywanego tematu zadecydo- wał cel rozważań, a także charakter, dostępnych w czasie przygotowywania pracy, badań autorów tekstów o kreatywnej edukacji. Poniżej zostały omówione metody i techniki badawcze, takie jak: krytyczna analiza literatury przedmiotu, autoetno- grafia, netnografia, obserwacja. Oprócz tego przeprowadzono wywiad indywidu- alny. Wykorzystanie wskazanych sposobów badań doprowadziło do ujęcia tematu zarówno z perspektywy uczniów, jak i nauczycieli, a następnie do stworzenia reko- mendacji dla szkół.

Krytyczna analiza literatury miała na celu przedstawienie i zrozumienie dotych- czasowego stanu badań. Została ona poprzedzona wyborem pozycji (zarówno ksią- żek, jak i artykułów naukowych) dotyczących roli sztuki w edukacji, zagadnienia kre- atywności, wyobraźni, a także nowych technik i metod nauczania wzmacniających zdolności kreatywne. Literatura została przeanalizowana z uwzględnieniem kategorii kluczowych, które wyróżniła autorka, kierując się wskazanym wcześniej celem badań. Wnioski zostały uporządkowane w sekcje, według których następnie ułożona została konstrukcja niniejszego artykułu. Krytyczna analiza literatury pozwoliła zdefiniować zagadnienie kreatywności oraz wyodrębnić składające się na nią elementy, jak między innymi wyobraźnia. Ponadto poprzez skupienie się na identyfikacji problemów moż- liwe było wyróżnienie czynników wywołujących kryzys kreatywności i czynników wzmacniających tę umiejętność oraz skutków oddziaływania obydwu grup. Przegląd literatury doprowadził także do przedstawienia rozważań badaczy na temat obecne- go stanu edukacji oraz ukazania naukowo potwierdzonych opinii przywoływanych

psychologów czy teoretyków sztuki. Analiza literatury była prowadzona przez autorkę pracy do momentu tak zwanego teoretycznego nasycenia.

Analiza literatury została następnie uzupełniona poprzez autoetnografię, która pozwoliła odwołać się do aktywności własnych autorki, skupionej wokół edukacji o sztuce każdej grupy odbiorców w postaci prowadzonego w internecie profilu histo- riasztukinasto. Obserwacja, a także zgromadzone w trakcie lat pracy materiały okaza- ły się cennym zbiorem danych. Zastosowanie tej metody oraz obserwacji pozwoliło opisać założenia i efekty prowadzonego przez autorkę projektu edukacyjno-artystycz- nego, w którym wzięły udział dzieci w wieku od 2 do 13 lat. Projekt kreatywny był prowadzony w czasie pandemii COVID-19 w celu zapewnienia dzieciom dostępu do edukacji plastycznej i artystycznej w trakcie zamknięcia szkół oraz muzeów.

Autorka niniejszych rozważań posłużyła się także metodą netnografii. Obserwa- cji zostało poddane środowisko internetowe, ze szczególnym uwzględnieniem projek- tów edukacyjnych oraz kont nauczycieli kreatywnych na Instagramie. W poniższym opisie zostało wskazane jedno z najbardziej aktywnych kont o tej tematyce – sztuka_ dla_dzieci, prowadzone przez Joannę Markisz, z którą autorka prowadziła rozmowy internetowe na temat roli sztuki w edukacji. Wskazane metody badawcze – autoetno- grafia oraz netnografia – pozwoliły na zebranie danych z własnych doświadczeń oraz pochodzących ze środowiska cyfrowego.

Powyższe wątki zostały uzupełnione wynikami indywidualnego wywiadu pogłę- bionego, który pozwolił na pogłębioną analizę perspektyw praktyków edukacyjnych. Wywiad został przeprowadzony przez autorkę pracy z nauczycielem Jakubem Tylma- nem, laureatem Nagrody im. Ireny Sendlerowej z 2022 roku oraz autorem książek edukacyjnych i prowadzącym zajęcia edukacyjne w ramach programu Pytanie na śniadanie. Nauczyciel został wybrany ze względu na wieloletnie doświadczenie za- wodowe oraz liczne wyróżnienia w opisywanych w poniższym tekście dziedzinach. Wywiad został przeprowadzony za pomocą narzędzia MS Teams według uprzednio przygotowanej listy pytań (kwestionariusza będącego narzędziem badawczym) na podstawie książki Jakuba Tylmana Jak pokolorować szkołę, z którą uprzednio zapo- znała się autorka niniejszych rozważań. Wywiad został nagrany oraz zapisany w cza- sie transkrypcji. Odpowiedzi zostały następnie opracowane według wyróżnionych przez autorkę kodów.

Autorka wybrała wyżej wymienione metody i techniki badań między innymi w celu uzupełnienia danych dostępnych w literaturze przedmiotu o aktualny stan edukacji kreatywnej w świecie rzeczywistym i stworzenia możliwych rekomendacji dla nauczycieli i zarządzających placówkami edukacyjnymi. Na podstawie przedsta- wionego powyżej opisu zastosowanych metod i technik badawczych można stwier- dzić, że autorka zdecydowała się zastosować podejście mieszane, łącząc elementy zarówno metodologii weryfikacyjnej, jak i heurystycznej. Stosując metodologią we- ryfikacyjną, autorka omówiła rolę szkół w odpowiedzi na kryzys kreatywności oraz wyobraźni, do której odnosiła się hipoteza badawcza. Ponadto stosując podejście heu-

rystyczne, skupiono się na odkrywaniu nowych cech i aspektów kreatywnej edukacji. Badając rolę sztuki, emocji, wyobraźni, a także nowych technologii, zidentyfikowano i opisano nowe możliwości i wyzwania, jakie stoją przed współczesną edukacją. Za- stosowana metodologia pozwoliła stworzyć kompleksowy obraz badanego zjawiska i zagadnień związanych z kreatywną edukacją.

W pierwszej części pracy zdefiniowano na podstawie przeglądu literatury za- gadnienie kreatywności oraz wyróżniono elementy składające się na jej rozwój. Do- datkowo autorka, podążając za badaczami kreatywnej edukacji, wylicza i opisuje za- grożenia sprzyjające postępowaniu kryzysu wyobraźni, identyfikując zarazem źródła kreatywności. W kolejnej, także teoretycznej części rozważań, następuje przywołanie opinii autorów literatury przedmiotu na temat obecnego stanu edukacji artystycznej i wychowania przez sztukę. W części empirycznej pracy autorka przywołuje badania dotyczące odbioru zajęć szkolnych przez dzieci i omawia własne badania przepro- wadzone w postaci wywiadu indywidualnego, obserwacji, następnie opisuje rezultaty własnych inicjatyw edukacyjnych skierowanych do dzieci.

Przeprowadzone pod koniec badań porównanie zgromadzonych danych pozwo- liło autorce stworzyć rekomendacje dla placówek edukacyjnych. Zostały one wzbo- gacone poprzez wymienienie metod i technik wzmacniających zdolności kreatywne dzieci i młodzieży między innymi poprzez ćwiczenie wyobraźni i edukację artystycz- ną w odpowiednio do tego przygotowanej przestrzeni.

O kreatywności

Kreatywnością Abraham Maslow nazwał „radość i otwarcie się na doświadczanie”8. Mówiąc o niej, można założyć, że jest to także zdolność do tworzenia nowych roz- wiązań. Jak zauważono w literaturze przedmiotu, na kreatywność składają się inne umiejętności oraz czynniki, takie jak wyobraźnia, twórczość plastyczna czy doświad- czane emocje. Aby udoskonalać zdolności kreatywne, niezbędne jest zatem wzmac- nianie oddziaływania wymienionych elementów składowych, między innymi rozwój wyobraźni (która kształtuje osobowość twórczą, a jej rozwój zakłada z kolei zdobycie zdolności do przewidywania, odtwarzania oraz przedstawienia tego, co może nie ist- nieć w świecie rzeczywistym)9 czy umiejętności plastycznych.

W obliczu wspomnianych we wprowadzeniu do niniejszego tekstu przemian technologicznych kreatywność zdaje się ulotna, kiedy nie jest właściwie pielęgnowana. Zdolności kreatywne rozwijają się także wolniej, jeśli ich pobudzanie nie zaczyna się

8 A. Klimowicz, Sam trening kreatywności nie wystarczy… Uwagi o wspieraniu kreatywności w szkole, [w:] J. Fazlagić (red.), Kreatywność w systemie edukacji, Fundacja Rozwoju Systemu Edu- kacji, Warszawa 2019, s. 164.

9 B. Sieradzka-Baziur, Wyobraźnia jako pojęcie, [w:] A. Królikowska, M. Łątkowski, B. Topij- Stempińska (red.), Dzieło chwali mistrza, Wydawnictwo WAM, Kraków 2016, s. 197.

już w początkowych okresach życia dziecka. Jak zauważa Dorota Jankowska w arty- kule Trajektorie rozwoju wyobraźni twórczej w dzieciństwie, to właśnie w wieku 6–7 lat i następnie 10–12 lat następuje kryzys wyobraźni10. W pierwszym ze wskazanych okresów dzieci stają się bardziej uważne w poszukiwaniu autorytetów czy przestrze- ganiu regulaminów i zasad. W tym czasie rezygnują często z twórczej i spontanicznej zabawy na rzecz zdyscyplinowanego zachowania w szkole. W okresie drugim (10–12 lat) wzmacnia się potrzeba akceptacji przez rówieśników, przez co dzieci, wcześniej wolne i kreatywne, teraz podporządkowują się powielanym wzorcom. Ponadto kryzys kreatywności w czasie rozpoczęcia szkoły podstawowej może wynikać ze stresu oraz trudności, jakie dzieci napotykają w związku ze zmianą środowiska edukacyjnego i przejściem na wyższy poziom zdobywania wiedzy11. Można zauważyć, że w momen- cie, kiedy wyobraźnia zostaje zastąpiona schematycznym myśleniem, skłonności do kreatywnego rozwiązywania problemów słabną.

Opisany powyżej kryzys kreatywności potwierdzają także wyniki badań, które opisuje Marta Walewska w rozdziale Twórczość uczniów I etapu edukacji w opinii na- uczycieli. Rezultaty wspomnianej analizy pokazują, że uczniowie osiągają coraz gorsze wyniki w testach twórczości w kolejnych latach nauki szkolnej12.

Zasady i regulaminy

Środka zapobiegawczego na opisane ograniczenie rozwoju kreatywnego należy wpierw szukać poprzez zdefiniowanie podstawowych przyczyn tego kryzysu. Jako pierwszy z powodów badacze zagadnienia wskazują zasady i regulaminy. Ich nega- tywny wpływ na wyobraźnię i kreatywność potwierdził Morris Stein przywołany przez Wiktorię Kabat w jej pracy Nauczanie poprzez sztukę jako metoda wychowaw- cza i terapeutyczna dzieci zdrowych oraz dotkniętych niepełnosprawnością intelektual- ną. Amerykański psycholog stwierdził, że społeczeństwa, w których często używa się wyrażeń typu nie wolno, nie powinno się, nie trzeba, charakteryzują się ograniczoną wolnością zadawania pytań i zanikającą autonomią. Bariery te mogą według bada- cza prowadzić w przyszłości do trudności w normalnym funkcjonowaniu, a także zniechęcać do właściwego poznawania otoczenia i uczestniczenia w różnych aktyw- nościach13. Podobnie jak zauważa przywoływana już Maria Plebańska, ograniczenie kreatywności stanowić może znużenie oraz brak zaangażowania uczniów w proces dydaktyczny, które wynikają z niewłaściwego sposobu prowadzenia zajęć – między

10 D. Jankowska, Trajektorie rozwoju wyobraźni twórczej w dzieciństwie, Wydawnictwo Liberi Libri, Warszawa 2019, s. 85.

12 M. Walewska, Twórczość uczniów I etapu edukacji w opinii nauczycieli, [w:] A. Karpińska, W. Wróblewska, P. Remża (red.), Edukacja zorientowana na ucznia i studenta, Repozytorium Uniwer- sytetu w Białymstoku, Białystok 2021, s. 220.

13 W. Kabat, Nauczanie przez sztukę jako metoda wychowawcza i terapeutyczna dzieci zdrowych oraz dotkniętych niepełnosprawnością intelektualną, „Zbliżenia Cywilizacyjne” 2016, nr XII(3), s. 76.

innymi odwoływania się nauczycieli do samych informacji teoretycznych czy z braku zróżnicowania przekazywanych treści14.

Wartościowanie wiedzy

Kolejnym z wrogów kreatywnej edukacji jest tak zwana ocenoza, która przejawia się poprzez kult egzaminów, co można potwierdzić za Janem Fazlagiciem myślą mówią- cą, że: „systemy edukacji na świecie są teraz powszechnie krytykowane z powodu zbytniego przywiązania do egzaminów lub niemal ich «kultu»”15. Nieustanne war- tościowanie poziomu wiedzy nie dopuszcza do bezkonsekwencyjnego czynienia błę- dów, co niejednokrotnie jest karane złym stopniem. Zjawisko to stanowi zaprzeczenie naturalnej nauki poprzez doświadczenie czy pomyłki, które jednak powinny być wy- raźnie dopuszczane przez nauczyciela, jednak w sposób, który nie zniechęci ucznia do dalszych poszukiwań. System ocen wzmaga rywalizację między dziećmi, także stanowiąc czynnik hamujący rozwój wyobraźni i możliwość kreatywnego działania. Anna Klimowicz, konstruując uwagi o wspieraniu kreatywności w szkole, podkreśla, że z opisanego wyżej powodu należałoby ograniczyć napędzanie rywalizacji między uczniami i porównywanie ich. Autorka zauważa, że nauczyciele powinni zaakcepto- wać fakt, że każde dziecko ma inne zdolności oraz możliwości intelektualne, a sam wysiłek podjęty przy wykonywaniu zadania może okazać się cenniejszy niż jego osta- teczny efekt16.

Czas

Na samym końcu rozważań dotyczących czynników wzmacniających kryzys kreatyw- ności jako jedno z podstawowych ograniczeń wyobraźni należy zdefiniować także czas, którego nieustannie jest za mało na realizację twórczych zadań. Jak wskazują liczni praktycy – kreatywni nauczyciele, przyczyną tego zjawiska mogą być przełado- wane podstawy programowe, które trzeba zrealizować.

Na podstawie powyższych spostrzeżeń można zatem zauważyć, że stres, nauka na pamięć, nieskończona liczba zasad ograniczających poszukiwanie „własnej” wersji siebie czy, jak zauważa Anna Klimowicz, mała liczba twórczych nauczycieli nieposia- dających kompetencji technologicznych wzmacniają wspomniany kryzys kreatywno- ści. Warto jednak podkreślić, że czas na zabawę, ciekawość świata, stawianie nieskoń- czonej liczby pytań, a także rozwój języka to właśnie aktywności, które szkoły mogą wykorzystać i rozwijać, przyzwyczajając uczniów do treningu kreatywności.

Kreatywność nauczycieli

Kontynuując rozważania podjęte w poprzednim podrozdziale, należy zauważyć, że osobą, która ma największy wpływ na wzmacnianie oddziaływania pozostałych źródeł kreatywności (opisanych w kolejnej części akapitu), jest nauczyciel. Jak już wspomniano, nauczyciel może ograniczać swoją postawą rozwój kreatywności dzieci, jednak może ją także wzmacniać. Przywołana badaczka Anna Klimowicz stwierdza, że zazwyczaj nauczyciele, koncentrując się na utrzymywaniu dyscypliny oraz wypeł- nianiu testów według schematu, stosują nauczanie tradycyjne, między innymi zadając duże ilości pracy domowej. Autorka tekstu Sam trening kreatywności nie wystarczy… Uwagi o wspieraniu kreatywności w szkole podkreśla, że osoby preferujące ten sposób organizacji zajęć mogą także czuć się odpowiedzialne za porażki ucznia, które z kolei mogą prowadzić do obniżenia pozycji szkoły w rankingach. Tacy nauczyciele odrzuca- ją też wprowadzanie zmian ze względu na brak czasu i konieczność przygotowywania podopiecznych do egzaminów. Z wymienionego powodu wynika także przyczyna niestosowania metod aktywizujących mimo ich znajomości przez osoby prowadzące lekcje. Na samym końcu rozważań Anna Klimowicz przyznaje, że „nauczyciele nie są przygotowani, aby być trenerami czy też coachami swoich uczniów”17. Należy jednak zauważyć, że nauczyciele nie zostali przygotowani do tego, aby być właściwymi trene- rami czy coachami swoich uczniów.

Można zatem wnioskować, że mówiąc o rozwoju kreatywności, nie można pomi- nąć kluczowej roli samych nauczycieli18. Dlatego ich postawa także wymaga zmiany.

Wspomniana zmiana może nastąpić poprzez właściwe przygotowanie nauczycieli do edukacji kreatywnej. Odpowiedzią na tę potrzebę mogą stać się wskazywane przez autorów literatury przedmiotu szkolenia. Nauczyciel może także czerpać wiedzę na temat technik rozwijania kreatywności i wyobraźni z poradników czy internetu ze względu na szeroką dostępność literatury dotyczącej rozwijania twórczego myślenia, efektywnego nauczania, organizowania kreatywnych i ciekawych zajęć oraz zabaw twórczych. Wydawnictwa edukacyjne w odpowiedzi na coraz wyższe wymagania rynkowe tworzą poradniki dla nauczycieli zawierające nawet szczegółowe scenariu- sze lekcji19.

Nauczyciel może zatem stać się na nowo otwarty, tolerancyjny i kreatywny, co nie wyklucza bycia wymagającym. Jednak może on proponować „swoim uczniom taką formę uczenia się, przy jakiej dobrze się bawią”20. Anna Klimowicz zauwa- ża, że taka osoba stanie się „twórczym trenerem”, który z łatwością rozpozna talent u ucznia i pomoże mu w osiągnięciu celu i rozwijaniu wiedzy. Taka umiejętność wy-

maga oczywiście wysiłku nauczyciela, a przede wszystkim rozwijania także jego kre- atywności21.

Pracę w szkołach XXI wieku, jak wynika z literatury przedmiotu, powinien zatem podjąć nauczyciel wspierający, posiadający szeroką gamę kompetencji z zakresu: pe- dagogiki, psychologii, plastyki czy wiedzy o sztuce22. Wskazane umiejętności objawić się mogą na przykład poprzez docenianie każdego przejawu oryginalności, brak kry- tyki w stosunku do dzieci, zadawanie im pytań pobudzających wyobraźnię, nagradza- nie nietuzinkowych odpowiedzi, uczenie współpracy, uzasadnianie ocen i dawanie przestrzeni do popełniania błędów23. Ponadto, jak podkreśla Barbara Niścior, ważne jest, aby odpowiednio wyszkolony i przygotowany do szerzenia wiedzy nauczyciel ro- zumiał „rolę wychowania poprzez sztukę dla rozwoju jednostki i społeczeństwa”24, ponieważ – powracając do identyfikacji źródeł kreatywności – oprócz emocji i wy- obraźni ważne są także sztuka i aktywność plastyczna.

Rozwiązania edukacyjne – metody i techniki kreatywnego nauczania

Opisana zmiana nastawienia nauczycieli nie jest jedynym wyzwaniem wynikającym z potrzeby transformacji edukacji. Jak wspomniano powyżej, także wiele innych czynników wzmacnia kreatywność, na przykład emocje i wyobraźnia. Przywoływa- na badaczka Maria Plebańska zauważa, że kreatywne lekcje są okazją do budowania kreatywności, ale też rozwijania umiejętności wykorzystywania wyobraźni i jej pobu- dzania25. Jedną z możliwości kształtowania tych zdolności może być podejmowanie aktywności związanych ze sztuką.

Nieznanym jeszcze powszechnie rozwiązaniem edukacyjnym angażującym w na- uce wyobraźnię jest metoda STEAM, która stanowi połączenie technologii, nauki i sztuki. Jej celem, jak wskazuje Maria Plebańska, jest aktywizowanie wszystkich ob- szarów mózgu ucznia – co z kolei zakłada pełne wykorzystanie jego potencjału. Dzie- je się tak dlatego, że metoda STEAM stawia na naukę projektową. Uczniowie kształcą się poprzez wykonywanie projektów, których tematyka dostosowywana jest do in- nowacji ze świata. Podczas realizacji projektu należy wziąć także pod uwagę ryzyko, eksperymentalne uczenie czy poszukiwanie twórczych rozwiązań problemów. Oczy- wiście, środkiem pośrednim do osiągnięcia celu jest również aktywna współpraca.

22 J. Skutnik, Wychowanie w sztuce jako koncepcja edukacji kulturalnej dziecka, [w:] K. Olbrycht (red.), Edukacja kulturalna: wybrane obszary, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004, s. 102.

24 B. Niścior, Projekty artystyczno-edukacyjne jako przedmiot kształcenia na studiach plastycz- nych przygotowujących do zawodu nauczyciela, [w:] A. Boguszewska, A. Mazur (red.), Wybrane problemy edukacji plastycznej dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodow- skiej, Lublin 2013, s. 151.

Wszystkie założenia metody STEAM wydają się spełniać opisane we wprowadzeniu do niniejszej pracy wymagania rynkowe XXI wieku26.

Poza STEAM twórczym rozwiązaniem, które jest uważane za „wzmacniacz” ak- tywności półkuli mózgu dzieci, odpowiedzialnej za kreatywność, może być design thinking. Aktywności wykorzystujące techniki myślenia projektowego zakładają mię- dzy innymi organizowanie burzy mózgu, co z kolei świadczy o kreowaniu atmosfery wolnej, a zarazem naturalnej dla tego typu procesów twórczych, o której wielokrotnie wspominają kreatywni nauczyciele. Potwierdzenia na realizację wymagań rynkowych XXI wieku w tym przypadku można szukać w działaniach firmy IDEO, która za naj- ważniejszą metodę kreowania produktów uważa właśnie design thinking.

Należy także zauważyć, że poprzez kontakt z naturą, lekcje na świeżym powie- trzu, zabawę ze zwierzętami czy gry plenerowe uczniowie wiążą naukę nie tylko z kla- są i ławkami. Zdobywają oni umiejętności w rzeczywistym, dynamicznym świecie, co w przyszłości może im pomóc szybciej reagować na zmiany. Nawiązując do tej formy aktywizacji, warto wspomnieć o niecodziennej inicjatywie jednego z kreatyw- nych polskich nauczycieli, Jakuba Tylmana. Pedagog zorganizował w ogródku szkoły, w której pracuje, dom żywego renifera. Zwierzę przebywa tam do tej pory, wielokrot- nie będąc obiektem radości dzieci podczas zajęć.

Tytułowa kreatywność może zostać pobudzona także poprzez różnego rodzaju gry edukacyjne, tworzenie map mentalnych oraz – często ostatnio wspominany – kontakt z kulturą i sztuką. Szkoły, które realizują edukację poprzez sztukę, stają się w obecnych czasach obiektem zainteresowania, jak i źródłem inspiracji dla nauczy- cieli czy zarządzających szkołami. Wspomniane osoby pragną wprowadzać w swoich placówkach edukacyjnych zajęcia przygotowujące uczniów do zdobycia umiejętności przyszłości.

Rola sztuki w edukacji

Rola sztuki wydaje się niezastąpiona w życiu człowieka, który nazwany został stwo- rzeniem estetycznym – homo aestheticus – jako istota, w której naturze „zakorzenio- na jest potrzeba piękna, potrzeba artystycznej twórczości i artystycznej ekspresji”27. W odpowiedzi na to spostrzeżenie coraz więcej badaczy prowadzących namysł nad kondycją szkół odwołuje się do zagadnienia edukacji przez sztukę. Jolanta Skutnik w pracy Wychowanie w sztuce jako koncepcja edukacji kulturalnej dziecka podkreśla, że pojęcie wychowanie przez sztukę zostało sformułowane już w latach czterdziestych XX wieku. Zagadnienie to zakładało ujęcie sztuki jako narzędzia, które kształtuje

„człowieka renesansu” – wszechstronnie uzdolnionego. Twórcą opisanych założeń był angielski teoretyk sztuki Herbert Read, autor pracy Wychowanie przez sztukę. Ba-

27 A. Boguszewska, Przeszłość i przyszłość polskiej edukacji plastycznej – jej znaczenie dla współ- czesności, [w:] A. Boguszewska, A. Mazur (red.), Wybrane problemy edukacji plastycznej dzieci i mło- dzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2013, s. 19.

dacz wspominał, że jedynie poprzez wprowadzenie sztuki w działania edukacyjne jest możliwe przywrócenie równowagi psychicznej człowieka poddanego oddziaływaniu bodźców „pędzącej cywilizacji”. Tak ukształtowany uczeń byłby w stanie żyć zarówno w sposób twórczy, jak i ekspresyjny28.

Jak zauważono w powyższej myśli, szeroko pojęte aktywności artystyczne potra- fią stworzyć przestrzeń kreatywnej, wolnej nauki, co więcej, pozwalają uczniom zdo- być praktyczne umiejętności. Ponadto tworzenie sztuki, jak i słuchanie o niej wyma- ga przede wszystkim wyobraźni i wrażliwości na otoczenie. Wielu naukowców łączy zatem edukację poprzez sztukę z budowaniem inteligencji emocjonalnej. Ta z kolei zakłada zdobywanie wiedzy poprzez doświadczanie.

Sposobem na lepsze przyswojenie przez ucznia wiedzy teoretycznej mogą być między innymi lekcje plastyki. Niestety, jak wskazują badania, szkoły w ostatnim cza- sie ograniczają fundusze na ten cel. Tymczasem zajęcia z plastyki okazują się coraz bardziej istotne, ponieważ zakładają kształtowanie umiejętności twórczego działania, wyrażania własnych myśli czy przeżyć, których dzieci niejednokrotnie nie umieją przekazać w żadnej innej formie. Opisany problem może w szczególności dotyczyć osób z różnego rodzaju niepełnosprawnościami.

Jest wiele form zajęć plastycznych. Jak wskazują badacze kreatywnej szkoły, nie muszą one być powszechnie znanymi lekcjami rysowania na przykład komiksu. Wzrasta popularność aktywności twórczej, takiej jak sensoplastyka, której wykorzy- stanie pozwala dzieciom już od najmłodszych lat budować doświadczenie poprzez dotyk materiałów malarskich, malowanie dłońmi, wzmacniając doświadczanie kolo- rów i faktur. Jest to zatem jeden z innowacyjnych sposobów na edukację – chociażby poprzez nieograniczoną wolność brudzenia się na skutek malowania spontanicznego czy malowania całymi dłońmi, co podkreśla Wiktoria Kabat w artykule Nauczanie przez sztukę jako metoda wychowawcza i terapeutyczna dzieci zdrowych oraz dotknię- tych niepełnosprawnością intelektualną29. W sensoplastyce dużą rolę odgrywa także eksperymentowanie, które zdaniem Wiktorii Kabat ma wymiar pozytywny nie tyl- ko dla starszych dzieci, ale również tych dopiero zaczynających przygodę z edukacją. Maluch, który używa kredek, zdobywa umiejętność chwytania, regulując tym samym nacisk mięśniowy, ćwiczy dłonie i palce30. Sensoplastyczne zajęcia rezonują zatem z założeniami metody STEAM zakładającymi aktywizowanie wszystkich obszarów mózgu. W tym przypadku następuje stymulacja wszystkich zmysłów, a „polisenso- ryczna stymulacja jest warunkiem sprawności procesów percepcji, uczenia się i po- znawania rzeczywistości przez dziecko”31.

Oprócz opisanego powyżej doświadczania materiałów malarskich i procesu tworzenia warto zauważyć, że sztuka pozwala na poszerzanie wiedzy i ułatwia jej

zdobywanie. Wprowadzenie aktywności twórczych powoduje, że dziecko uczy się spontanicznie, nie zauważając nawet trudności przekazywanej wiedzy32. Na potwier- dzenie tej tezy można odwołać się do fragmentu artykułu Teresy Wilk, która tłumaczy:

Już w średniowieczu podkreślano, że [sztuka] ma nie tylko urzekać swym pięk- nem, ale ma też uczyć. Święty Grzegorz Wielki pisał: „Obraz jest w tym celu wystawiany w kościele, aby ci, co nie umieją czytać, przynajmniej patrząc na ściany, czytali na nich to, czego nie mogą czytać w książkach33.

Sztuka jest dziedziną, która może rozwijać umiejętności czy pomagać przeka- zywać wiedzę należącą do wielu innych obszarów. Jak zauważa Jolanta Skutnik, jest ona często obecna w innych dziedzinach kultury, takich jak: nauka, technika, praca, polityka, zdrowie, ekologia, filozofia i religia34. Ponadto liczne projekty artystyczno-

-edukacyjne „promują sztukę jako dziedzinę dającą przestrzeń do osobistego rozwo- ju jednostki oraz kultury”35. Wymieniony rozwój osobisty zakłada z kolei możliwość rozwoju kulturalnego – lekcje plastyki mogą bowiem przyjmować formę wycieczki czy lekcji muzealnej, co wskazuje, że dzieci uczą się także interakcji ze sztuką w miej- scu jej przechowywania. Uczniowie mogą zatem zyskać nawyk odwiedzania muzeów. To spostrzeżenie staje się szczególnie istotne, jeśli zrozumiemy, że opisane lekcje czę- sto okazują się jedyną możliwością kontaktu ze sztuką oraz zdobycia umiejętności jej odbioru, ale także tworzenia kultury36.

Analizując rolę sztuki w edukacji, nie można pominąć jej znaczenia terapeutycz- nego. Opisywana przez autorów literatury przedmiotu arteterapia, oznaczająca tera- pię poprzez sztukę, staje się nową, osobną dziedziną, stanowiącą przedmiot studiów uniwersyteckich. Podstawowym założeniem tej formy wykorzystania sztuki jest roz- ładowywanie emocji, których dziecko w wielu przypadkach nie ma jak uzewnętrz- nić w inny sposób niż poprzez kreatywne, dynamiczne działania. Anna Boguszewska w rozdziale Podstawy planowania aktywności artystycznej dzieci i młodzieży wspomi- na, że to właśnie aktywność plastyczna niweluje napięcia emocjonalne poprzez rozła- dowywanie ich w dynamicznych, twórczych formach nauki i zabawy37.

32 M. Tytko, Wychowanie artystyczne dzieci i młodzieży a kultura plastyczna, [w:] A. Boguszew- ska, A. Mazur (red.), Wybrane problemy edukacji plastycznej dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Uni- wersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2013, s. 15.

33 T. Wilk, Spotkania ze sztuką: przestrzeń wychowania i socjalizacji człowieka, „Pedagogika Społeczna” 2018, nr 1(67), s. 60.

36 A. Boguszewska, Radość tworzenia. Znaczenie plastycznych zajęć pozalekcyjnych, [w:] A. Bo- guszewska, A. Mazur (red.), Wybrane problemy edukacji plastycznej dzieci i młodzieży, Wydawnic- two Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2013, s. 165.

37 Taż, Podstawy planowania aktywności artystycznej dzieci i młodzieży, [w:] A. Boguszewska,

A. Mazur (red.), Wybrane problemy edukacji plastycznej dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Uniwer- sytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2013, s. 119.

Arteterapia ma także odniesienie do osób zmagających się z różnego rodzaju nie- pełnosprawnościami; kontakt ze sztuką to istotny czynnik „autorehabilitacyjny dla osób z niepełnosprawnością intelektualną”38. Osoby niepełnosprawne często mie- wają problemy z komunikowaniem. Działania plastyczne stanowią wówczas pomost do budowania komunikatów i niejednokrotnie stają się jedyną formą nawiązywania więzi z dzieckiem z niepełnosprawnością, w przypadku którego nie jest możliwe kon- kretne przekazanie myśli ani uczuć39. Sztuka czy obraz stanowią zatem ekwiwalent słów, umożliwiając komunikację, a zarazem będąc antidotum na poczucie odosobnie- nia osób z niepełnosprawnością w „pędzącym świecie”. Wyobraźnia pozwala im prze- nieść się w inny, lepszy świat, co potwierdzają słowa brytyjskiego psychologa Tony’ego Attwooda: „dzieci z zespołem Aspergera często wytwarzają sobie własny wyobrażony świat, gdy nie rozumieją czegoś w świecie realnym lub kiedy nie są rozumiane”40.

W sztuce dostrzeżono również swoisty sposób na szybsze leczenie chorób. Bar- bara Kownacka, autorka tekstu Piękna idea, stwierdza, że zajęcia plastyczne są w sta- nie wzmocnić efekty leczenia dysleksji, rehabilitacji osób z uszkodzonymi częściami ciała, ale także zachęcać do działania osoby nieśmiałe i bierne społecznie41. Badaczka wskazuje, że zabawy twórcze wykorzystuje się w leczeniu osób chorych na nowotwory i dotkniętych porażeniami neurologicznymi42. Niemały jest pozytywny wpływ dzieł sztuki na samopoczucie chorych, którzy zmagając się z licznymi problemami, odnaj- dują spokój w otaczających ich kojących barwach i pięknie. Co więcej, „dzieło sztuki przenosi często wyobraźnię patrzącego poza cztery ściany i stwarza inną rzeczywi- stość”43. W tym kontekście warto przeanalizować wpływ przestrzeni na edukację.

Barwna kreatywna szkoła – edukacyjna przestrzeń

Autorzy literatury przedmiotu dotyczącej kreatywnej szkoły zwracają w swoich roz- ważaniach szczególną uwagę na rolę otoczenia i przestrzeni, w której następuje wy- miana wiedzy (przede wszystkim szkolnej). Wygląd pomieszczenia, w którym znaj- duje się dziecko, wydaje się oddziaływać nie tylko na jego samopoczucie, ale także na koncentrację podczas nauki. Niektóre z pomieszczeń mogą być kreowane w taki sposób, aby stworzyć wrażenie wolnej strefy zachęcającej do eksperymentów i zaba- wy na przykład z wykorzystaniem aktywności plastycznej. Kolejnym aspektem war- tym rozważenia jest wyposażenie przestrzeni edukacyjnej w najnowszy, niezbędny do zdobywania kompetencji przyszłości, sprzęt komputerowy.

39 M. Mańko, Rola arteterapii w procesie rozwoju dzieci i młodzieży. Centrum Arteterapii w Gó- rowie Iławieckim, Praca magisterska, Politechnika Gdańska, Gdańsk b.r., s. 80.

41 B. Kownacka, Piękna idea, „Zachodniopomorski Dwumiesięcznik Oświatowy” 2015, nr 1,

Niektóre z obserwowanych przez autorkę kreatywnych szkół (między innymi Szkoła Podstawowa im. Kawalerów Orderu Uśmiechu w Śremie) nazywają szkolne klasy laboratoriami. Te stają się miejscami doświadczeń i eksperymentów. Kreatyw- ny nauczyciel Jakub Tylman (z którym autorka tej pracy przeprowadziła wywiad) zauważa, że w szkole powinno być miejsce zarówno na koncentrację (szkolne klasy malowane na pastelowe, szare, uspokajające kolory), jak i na zabawę czy zdobywanie doświadczeń praktycznych. Przywołany autor w swojej publikacji Jak pokolorować szkołę wspomina, że w jego placówce znajdują się pracownia cukiernicza, w której dzieci, przygotowując wypieki, uczą się matematyki, a także pracownia Lego czy kom- puterowa. Całość uzupełniają barwne korytarze ze ścianami ozdobionymi motywami graffiti44. Dekoracja tych miejsc pozwala uczniom na kreatywny rozwój, a aktywności plastyczne – na zdobycie umiejętności praktycznych.

Poza opisanymi wyżej sposobami uatrakcyjniania szkolnych przestrzeni w lite- raturze znajdziemy wiele innych przykładów pokazujących, jak można urozmaicić miejsce zdobywania wiedzy. Jednym z nich może być zbudowanie „multimedialnego domku” pokrytego odpornym materiałem, „po którym można pisać i rysować […]”45. Ważne, aby przestrzeń i atmosfera w trakcie przekazywania wiedzy zachęcały dzieci do podejmowania naukowych i twórczych prób oraz dawały możliwość popełniania błędów. To przyczyni się do tego, że uczniowie będą z przyjemnością przychodzili do szkoły każdego dnia.

W kreacji przestrzeni dużą rolę odgrywa kolorystyka pomieszczeń. W zależno- ści od doboru barw, wnętrza mogą zarówno uspokajać, jak i pobudzać aktywność dzieci. Jak zauważa Anna Klimowicz, należy wprowadzić do sal kolorystykę, która sprzyja wydajności, równocześnie oddziałując na wyobraźnię dziecka. Wspomnia- na badaczka stwierdza, że kreatywność najbardziej stymulują pastelowe zielenie oraz kolor niebieski46. Zagadnienia łączenia oraz oddziaływania barw w oczywisty spo- sób łączą się także z koncepcjami artystycznymi i szeroko pojętą sztuką. Rolę sztuki w edukacji omówiono już we wcześniejszych częściach rozważań, jednak kolejnym sposobem włączenia jej do procesu edukacji i rozwoju kreatywności jest wykorzysta- nie jej teorii do dekoracji pomieszczeń. W tym kontekście warto jednak zadbać o to, by miała ona dodatkowy wymiar indywidualny. Jedną z ciekawych oraz efektywnych form personalizacji jest dekorowanie ścian dziełami sztuki, których autorami są sami uczniowie. Proces ten prowadzi do zwiększenia poczucia satysfakcji z pracy, kontroli, a także zaangażowania dzieci47.

Zmiana programu nauczania

Pomimo licznych, wizjonerskich rozwiązań przydatnych w kreowaniu barwnej szko- ły i edukacji przywoływani w niniejszym artykule badacze opisują także obecny stan kreatywnej edukacji artystycznej. Anna Boguszewska w tekście Przeszłość i przyszłość polskiej edukacji plastycznej – jej znaczenie dla współczesności przywołuje rezultaty przeprowadzonych w czasie ostatnich dziesięciu lat eksperymentów dotyczących ofert programowych. Dokonana przez badaczkę analiza ukazuje, że wpłynęły one nie- korzystnie na realizację wychowania estetycznego w szkołach, co wynika także z faktu ograniczenia czasu na zajęcia plastyczne, będącego częścią omawianych zmian48.

Powyższe rozważania warto uzupełnić innymi przykładami ograniczania wy- chowania estetycznego w szkołach. Przede wszystkim nastąpiły zmiany w progra- mie zajęć plastycznych, których waga jako przedmiotu szkolnego została zaniżona. Anna Boguszewska zauważa, że taka ocena plastyki następuje rokrocznie od 1999 roku. W wyniku przeprowadzonej w tamtym czasie reformy szkolnej przedmiot pla- styka uległ poważnej zmianie programowej. Okazała się ona degradująca w skutkach dla edukacji artystycznej w polskich szkołach49. Na skutek ograniczenia aktywności twórczej oraz przeładowania podstawy programowej sztuka zostaje odczytywana jako przedmiot mniej wartościowy i potrzebny niż pozostałe dziedziny wiedzy50.

Kwalifikacje nauczycieli

Opisana powyżej degradacja roli sztuki w edukacji ma swoje znamiona także w od- niesieniu do zakresu kwalifikacji obecnych nauczycieli szerzących wiedzę o sztuce. Sytuacja ta wynika z faktu wcześniejszego wyeliminowania „z zawodu wielu do- świadczonych nauczycieli plastyki”51. Specjaliści ze względu na zbyt małą liczbę zajęć plastycznych ujętych w podstawie programowej nie mogli zrealizować wymaganych godzin pracy. W konsekwencji szkoły, rozszerzając ich obowiązki między innymi o dodatkową pracę na świetlicach czy w bibliotekach, zniechęciły ich do dalszego wy- konywania zawodu.

Należy podkreślić, że nie tylko zmniejszanie liczby zajęć plastycznych w szko- łach wpływa na ograniczenie wyobraźni uczniów. Podobnie negatywne konsekwen- cje mają bowiem braki w kwalifikacjach nauczycieli, a także przeładowane podstawy programowe.

Dopełnieniem powyższych rozważań są spostrzeżenia Romualda Tarasiuka, au- tora pracy Eksperymentalne badania możliwości twórczych dzieci i młodzieży na bazie aktywności plastycznej. Badacz zauważa, że wszystkie z symptomów niedoceniania roli wyobraźni i kreatywności w przyszłości objawiają się poprzez to, że

wraz z rozwojem dzieci następuje dynamiczny rozwój wyobraźni odtwórczej, która wywiera negatywny wpływ na charakter twórczości plastycznej, hamując jednocześnie śmiałe i spontaniczne wizje wyobrażeniowe towarzyszące twór- czości plastycznej dzieci w młodszym wieku szkolnym52.

W nawiązaniu do faktu rozwoju wyobraźni odtwórczej przywoływana już autorka Teresa Wilk zauważa, że aby jakiekolwiek spotkania ze sztuką sprawiały radość oraz doprowadzały do rozwoju indywidualnego i społecznego, należy zmienić programy edukacji szkolnej poprzez uzupełnienie ich o treści z zakresu sztuki. Ponadto szansą wydaje się motywacja nauczycieli do zwiększenia aktywności kulturalnej53.

Przegląd literatury przedmiotu, omówiony w części teoretycznej niniejszej pracy, pozwala zatem wnioskować, że rola kreatywności nie może być w żaden sposób po- mijana. Przywołani autorzy wskazują, że właśnie ona jest kluczem do rozwoju kom- petencji przyszłości. Potwierdzają to słowa Doroty Jankowskiej, która zauważa, że

„twórczy charakter wyobrażeń we wczesnych zabawach, niezależnie od poziomu inte- ligencji, jest obietnicą późniejszego wysokiego poziomu płynności myślenia i zdolno- ści wyobrażeniowych”54. Także wielcy naukowcy czy artyści podkreślali, że największe osiągnięcia zaczynały się od kreowania obrazów jedynie w wyobraźni, a dopiero póź- niej przenoszenia idei na płótno, ponieważ

zarys teorii, często intuicyjny, łatwiej było im ująć w postaci wyobrażeniowej niż w formie językowej. Dlatego często podkreślali, że ich procesy myślowe po- czątkowo przebiegały w wyobraźni, zwykle bez użycia słów. Dopiero rozwiąza- niom problemów nadawali postać słowną55.

Warto w tym miejscu rozważań przytoczyć potwierdzającą ten wniosek wypo- wiedź Alberta Einsteina – jednego z największych w historii świata fizyków. Na- ukowiec zauważa, że kiedy przygląda się swoim metodom myślenia, dochodzi do wniosku, że to właśnie dar wyobraźni okazuje się dla niego ważniejszy niż talent ła- twego przyswajania wiedzy56.

Poczyniony przez autorkę przegląd literatury przedmiotu pozwala zatem zauwa- żyć, że wyobraźnia nie tylko pomaga rozwijać się artystom, ale także ma olbrzy- mie znaczenie w nauce przedmiotów ścisłych. Jak wskazują badania, „wyobraźnia, zwłaszcza przestrzenna, może także pełnić istotną rolę w uczeniu się i nauczaniu matematyki”57.

52 R. Tarasiuk, Eksperymentalne badania możliwości twórczych dzieci i młodzieży na bazie ak- tywności plastycznej, [w:] A. Boguszewska, A. Mazur (red.), Wybrane problemy edukacji plastycznej dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2013, s. 48.

Wizje najmłodszych i przykłady

Autorka niniejszej pracy, poprzedzając część empiryczną, opisuje przywoływane przez badaczy wizje „kolorowej” szkoły stworzone przez samych odbiorców eduka- cji – dzieci. Badaczki Urszula Ordon oraz Edyta Skoczylas-Krotla w publikacji Tra- jektorie rozwoju wyobraźni twórczej w dzieciństwie wspominają odpowiedzi uczniów zapytanych o wizje wymarzonej szkoły, a także ich potrzeby jako odbiorców edukacji. Dzieci wśród ulubionych czynności w szkole wymieniają najczęściej chęć uczenia się, w tym pisania, czytania, rysowania, jak i malowania. Ich dobre samopoczucie jest za- leżne od wielu czynników, między innymi takich, jak estetyczny wystrój klasy czy zagospodarowanie przestrzeni wokół szkoły58.

W Szkole Podstawowej nr 9 w Gnieźnie także zapytano uczniów, jak w marze- niach wyobrażają sobie swoją szkołę, a odpowiedzi udostępniono w formie dokumen- tu w internecie59. Wśród wypowiedzi pojawiają się różne zaskakujące wizje, wskazują- ce przede wszystkim na osobiste zainteresowania uczniów, które mogłyby być w szkole wspierane i rozwijane. Uczniowie wspominali o zajęciach z baśnioznawstwa, bajko- znawstwa i filmoznawstwa. Jedna z badanych osób przedstawiła swoją wizję:

[w szkole] znajduje się sala do wiedzy o modzie. Jest w niej wielki, wielki wy- bieg! Jest też gigantyczna różowa garderoba, a w niej sto sukienek, dwieście blu- zek, pięćdziesiąt spódniczek, dwieście par spodni oraz sto par butów. W sali do nauki o samochodach znajduje się wielka makieta wyścigówki oraz mini tor do jazdy na gokartach. W takiej szkole mogłabym mieszkać60.

Uczniowie podkreślają także, że w ich marzeniach szkoła odpowiada na proble- my, z którymi muszą zmagać się codziennie, między innymi z ciężkimi plecakami:

Chciałabym chodzić do szkoły, która jest bardzo nowoczesna, w której każdy przechowuje swoje rzeczy, zamiast dźwigać ciężkie plecaki. Wszystko jest czyste i zadbane. Cała szkoła jest kolorowa. Na korytarzu są korkowe tablice, a na nich kolorowe rysunki. Na ścianach są powieszone kwiatki z tektury. Przy oknach stoją piękne zielone rośliny w doniczkach61.

W ostatniej wypowiedzi uwaga zostaje zwrócona na potrzebę otaczania się kreatywną, barwną przestrzenią, w której uczniowie mogą mieć kontakt z naturą. Odwołuje się do tego także wypowiedź innego ucznia, który stwierdza, że wymarzona szkoła jest „kolorowa jak tęcza na niebie”62.

58 U. Ordon, E. Skoczylas-Krotla, Wyobrażenia dzieci sześcio- i siedmioletnich o szkole, „Prace Naukowe. Pedagogika” 2002, nr 11, s. 113.

59 Zob. Szkoła moich marzeń, http://sp9.gniezno.pl/archiwum/files/szko-a_moich_marzen.pdf [dostęp: 14.01.2024].

Nowe technologie w szkole

Analizując przywołane powyżej słowa można także zwrócić uwagę na częstotliwość pojawiania się słowa nowoczesna. Odwołuje się ono między innymi do potrzeby wpro- wadzania do szkół zajęć dotyczących nowych technologii czy takich, podczas których będzie wykorzystywany sprzęt. To spostrzeżenie potwierdza także inna wypowiedź, w której uczeń stwierdza, że w szkole marzeń „nauczyciele zadawaliby zadania domo- we przez internet”63.

Warto rozwinąć ten wątek, gdyż widać wyraźnie, że nowoczesne technologie są w szkole niezbędne. Fakt ten potwierdza Anna Matysiak, zauważając, że komputer może okazać się narzędziem zarówno do nauki, jak i zabawy dziecka w wieku przed- szkolnym, ponieważ jest dla niego atrakcyjny. Jednocześnie jednak autorka pracy Ak- tywność twórcza dzieci w wieku przedszkolnym podkreśla, że wychowawcy powinni być świadomi zagrożeń wynikających z włączenia technologii w proces przekazywa- nia wiedzy, aby przebiegał on efektywnie bez narażania dzieci na przemoc interneto- wą i inne zagrożenia64.

Nowe technologie mogą przyspieszyć proces nauki, ale także urozmaicić go po- przez kontakt z elementami multimedialnymi, co wzmacnia doświadczenia. Przede wszystkim mogą one zwiększyć spostrzegawczość dziecka. Należy dodać, że oprócz wprowadzania nowych technologii i ich wykorzystywania w szkole niezbędne wydają się również lekcje ich obsługiwania, w tym edukacji medialnej, aby zapobiec niewła- ściwemu używaniu sprzętu.

Omówienie wyników badań

Kontynuując rozważania, warto zauważyć, że obecnie istnieje już wiele kreatywnych szkół, placówek edukacyjnych, jak też organizacji, którym należy poświęcić uwagę i z których warto czerpać inspirację w kreowaniu barwnej szkoły.

Posługując się metodami netnografii i autoetnografii, autorka niniejszej pracy wy- różniła projekty edukacyjno-artystyczne, które ze względu na wymiar kreatywny są niejednokrotnie wspominane w poradnikach dla nauczycieli.

Na wstępie warto wspomnieć o projektach i organizacjach szerzących ideę kre- atywnej edukacji. Jedną z takich inicjatyw jest Polskie Stowarzyszenie Nauczycieli Twórczych w Szczecinku. Obserwacja środowiska internetowego pozwoliła zauwa- żyć, że stowarzyszeniu przyświeca cel edukacyjny. Zespół działa od 2004 roku, a od 2006 roku wydaje publikacje naukowe, na które składają się teksty dotyczące wy-

64 A. Matysiak, Aktywność twórcza dzieci w wieku przedszkolnym, s. 22, https://mp8zgierz.wi- kom.pl/uploads/5e9c87a553a78/pages/58/content/AKTYWNOSC_TWORCZA_DZIECKA_W_ WIEKU_PRZEDSZKOLNYM.pdf [dostęp: 27.08.2024].

chowania i edukacji, zajęć szkolnych i pozaszkolnych oraz wprowadzania innowacji w szkołach. Z przeprowadzonej przez autorkę obserwacji wynika także, że członkowie stowarzyszenia aktywnie przyczyniają się do zmian w kierunku kreatywnej edukacji, między innymi opiniując akty prawne resortu szkolnictwa. Stowarzyszenie posiada też stronę na Facebooku, która początkowo była wykorzystywana w celach promocji materiałów tworzonych przez twórczych nauczycieli, jednak nie jest już uaktualniana od 2020 roku. Można jednak śledzić inicjatywy stowarzyszenia na podstawie licznych wzmianek prasowych oraz artykułów internetowych, co też poczyniła autorka niniej- szych rozważań.

Wśród projektów o podobnej tematyce należy wyróżnić Budzącą Się Szkołę – projekt, który stanowi oddolną inicjatywę. Przeglądając stronę internetową projek- tu65, można się dowiedzieć, że jego celem jest propagowanie kultury, co zakłada rów- nocześnie rozwój uczniów i nauczycieli. Na stronie znajduje się formularz, po którego wypełnieniu dana szkoła może dołączyć do inicjatywy. Można znaleźć także manifest projektu skierowany „do Wszystkich, którzy marzą o lepszej szkole!”66, jak również mapę budzących się szkół, czyli placówek, które przyłączyły się do ruchu społecznego. Jak wynika z przeprowadzonej przez autorkę obserwacji, projekt Budząca Się Szkoła ma na celu wspieranie i zachęcanie szkół do zmian, wprowadzania innowacji i pobudzania kreatywności dzieci. Służą temu regularne spotkania dla nauczycieli, or- ganizowane dla zdobycia kwalifikacji niezbędnych do przeprowadzenia zmian. Takie wydarzenie zorganizowane zostało między innymi w Szkole Podstawowej nr 72 w Po- znaniu. Ponadto nauczyciele i uczniowie mogli też uczestniczyć w Ogólnopolskiej Akcji Inspiracji BBS „Więcej uczenia się mniej oceniania”, podczas której wymieniali swoje spostrzeżenia na temat sensu wartościowania zdobytej przez uczniów wiedzy w postaci ocen. Dostępne na stronie projektu dane wizualne wskazują, że podczas warsztatów uczestnicy tworzą mapy mentalne w celu kreatywnego omówienia dane-

Zastosowana przez autorkę metoda autoetnografii pozwoliła na przeanalizowa- nie własnego projektu edukacyjnego. Inicjatywa, której założeniem było przekazanie wiedzy o sztuce oraz plastyczna aktywizacja dzieci, miała miejsce w trudnym czasie pandemii COVID-19, kiedy szkoły zostały zamknięte. Projekt „Hohoho, ale SZTU- KA!” zakładał spędzenie wolnego czasu świątecznego w sposób twórczy. W projek- cie wzięło udział aż 36 dzieci w wieku od 2 do 13 lat. Wizualny motyw przewodni inicjatywy nawiązywał do tematyki świąt, ponadto każdy publikowany w internecie materiał projektowy uzupełniony był grafiką tytułową przedstawiającą małego rysu-

66 Zob. Manifest, Budząca Się Szkoła, http://www.budzacasieszkola.pl/dolacz-do-nas/manifest/ [dostęp: 27.08.2024].

jącego elfa. Projekt promowany był w mediach społecznościowych, skąd dowiady- wali się o nim rodzice. W następnej kolejności zainteresowani prosili o przesłanie wybranego dzieła sztuki, a także dostawali od autorki instrukcje i informacje, które mieli przekazać dzieciom odnośnie do danego obrazu. Dzieci malarsko kopiowały dzieło, równocześnie zapoznając się z detalami, barwami, jakie zostały użyte podczas tworzenia oryginału, poznając tło historyczne powstania dzieła, a także i jego auto- ra. W ostatniej fazie projektu autorka przygotowywała krótkie pamiątkowe filmy, na których odbiorcy projektu mogli zobaczyć zestawienie oryginalnego obrazu z kopią stworzoną przez dziecko. Projekt pozwolił wykorzystać czas utrudnionego dostępu do edukacji na twórczą zabawę edukacyjną. Rodzice uczestników projektu wskazy- wali na jego edukacyjną wartość, nieraz przesyłając autorce zdjęcie dziecka podczas malowania dzieła. Odbiór wydarzenia w mediach społecznościowych okazał się po- zytywny – pierwszy film z zapowiedzią projektu uzyskał dwa pozytywne komentarze68 (pod jednym z ostatnich postów projektowych został opublikowany komentarz „bar- dzo ciekawy profil”). Liczba wyświetleń filmów z pracami dzieci wahała się od 80 do 100 dla filmów niepromowanych przez autorkę projektu i konta w mediach społecz- nościowych aż do 1959 wyświetleń dla najbardziej popularnego, promowanego filmu.

Obserwując środowisko internetowe, autorka niniejszych rozważań wyróżniła także dwa konta w mediach społecznościowych, których twórców można nazwać kreatyw- nymi nauczycielami.

Pierwsze ze wspomnianych kreatywnych kont w mediach społecznościowych funkcjonuje pod nazwą „sztuka_dla_dzieci”. Konto zgromadziło ponad 8,5 tysiąca obserwujących. Jego autorką jest Joanna Markisz, edukatorka i wykładowczyni na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu. Prowadząca regularnie zamieszcza zdjęcia z organizowanych warsztatów twórczych. Jak można wnioskować z jej mate- riałów, stosuje ona kreatywne metody nauczania sztuki, wykorzystując między inny- mi sensoplastykę.

Celem konta, jak informuje twórczyni, jest pomoc w rozwijaniu twórczego po- tencjału dziecka. Joanna Markisz realizuje to założenie, o czym świadczy na przykład post „9 kroków, by wspierać kreatywność dziecka”. Ta publikacja spotkała się z nie- zwykle pozytywnym odbiorem. Na post zareagowały (klikając „lubię to”) aż 762 oso- by, 54 internautów zamieściło komentarz uznający wskazówki za cenne. Wśród tych osób pojawili się także pediatrzy, którzy poszukiwali metod wspierających dzieci. Niektórzy z obserwujących dopisywali w komentarzach kolejne zasady wspierające kreatywność dzieci (wśród własnych autorka wymieniła między innymi zaprojekto- wanie przestrzeni do tworzenia, angażowanie zmysłów dziecka, rozmowy o kreatyw-

ności, pomaganie dzieciom w rozwijaniu pasji). Można zatem wnioskować, że profil stał się inspirującą dla nauczycieli przestrzenią, w której chcą dzielić się swoimi do- świadczeniami.

Inne opublikowane na koncie materiały, z którymi zapoznała się autorka pracy, czę- sto miały postać wideo, w których twórczyni profilu pokazuje na przykład „dzień z ży- cia kreatywnej nauczycielki”. Materiały te ukazują tworzenie map myśli i kolaży przez dzieci, ozdabianie ścian, wykorzystywanie na zajęciach materiałów plastycznych, takich jak tusz, farby, wirujące markery, żywe kwiaty, a także produkty spożywcze. Profil edu- katorki można też potraktować jako galerię sztuki składającą się z dzieł, które stworzyli jej podopieczni (wśród publikowanych prac znajdują się między innymi namalowane przez sześciolatków). Na podstawie analizy danych wizualnych oraz ich opisów można zatem potwierdzić, że celem prowadzącej konto jest także przekazywanie pozostałym nauczycielom rad i wskazówek dotyczących kreatywnych metod nauczania.

Wyróżniającym się kontem w mediach społecznościowych jest profil „tylmi_art” prowadzony przez laureata Nagrody im. Ireny Sendlerowej w 2022 roku Jakuba Tyl- mana. W 2023 roku otrzymał on nagrodę Pedagog Roku, w tym czasie opublikował także książkę Jak pokolorować szkołę stanowiącą zarówno opis działań, które sam podejmuje, aby rozwijać kreatywność podopiecznych, jak i poradnik dla nauczycieli poszukujących metod wzmocnienia wyobraźni. Autor profilu określa siebie „Panem Kleksem Polskiej Szkoły”. W 2024 roku został prowadzącym dwóch paneli „Działa- MY” oraz „CzytaMY” w ramach Pytania na śniadanie emitowanego w Telewizji Pol- skiej. Jego aktywność w programie poprzedzona była licznymi wywiadami na temat konieczności zmian w edukacji.

Obserwacja wspomnianego profilu pokazała, że wśród najczęściej publikowa- nych materiałów znajdują się wspomnienia z inicjatyw twórczych, w których Jakub Tylman brał udział, między innymi z premier filmów dla dzieci, spotkań z członkami Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, z którymi rozmawiał o zmianach w programach nauczania, jak i targów książek. Jakub Tylman publikuje także zdjęcia z kreatywnych spotkań odbywających się w Szkole Podstawowej im. Kawalerów Orderu Uśmie- chu w Śremie, w której sam pracuje, ze spotkań z artystami oraz aktorami. Niektóre z opublikowanych zdjęć ukazują wnętrza szkoły w Śremie.

W jednym z najpopularniejszych postów na profilu „tylmi_art” (materiał wideo uzyskał 1642 polubień, 149 komentarzy oraz został udostępniony 20 razy) kreatywny nauczyciel opowiada o inicjatywie „Kolorowe świadectwa”. Twórca zachęca do druko- wania świadectw z kolorowymi paskami (oczywiście, pozostawiając ten najważniejszy kolor – czerwony – dla szczególnie uzdolnionych uczniów), aby każdego z uczniów zmotywować do nauki. W treści publikacji autor opisał znaczenie każdego z kolorów, wskazując na przykład, że otrzymanie paska niebieskiego na świadectwie oznacza, że uczeń jest ambitny.

Z przeprowadzonej przez autorkę obserwacji wynika, że Jakub Tylman podobnie jak wspomniana wcześniej kreatywna nauczycielka Joanna Markisz, także publikuje

inspiracje, z których w procesie edukacyjnym mogą korzystać nauczyciele. Potwier- dzeniem tego faktu są posty z 9 i 5 lutego 2024 roku, w których zostały pokazane ar- tystycznie zagospodarowane przestrzenie w szkole w Śremie.

Zamieszczony w poprzednich akapitach opis działalności medialnej nauczy- ciela autorka niniejszego opracowania uzupełniła pogłębionym wywiadem indywi- dualnym przeprowadzonym z Jakubem Tylmanem, którego wyniki są przytoczone poniżej.

Uzupełniając rozważania dotyczące kreatywnej szkoły, a także nawiązując do ostat- niego przykładu twórczego profilu społecznościowego, warto przywołać wywiad indywidualny, który autorka niniejszej pracy przeprowadziła z autorem książki Jak pokolorować szkołę, nauczycielem Jakubem Tylmanem.

Pogłębiony wywiad indywidualny został przeprowadzony za pośrednictwem platformy MS Teams i trwał około 40 minut. Podczas rozmowy kreatywny twórca za pomocą kamery wideo pokazał autorce artykułu barwne przestrzenie szkoły oraz odpowiedział na szereg pytań uporządkowanych w formie wcześniej przygotowane- go zestawu. W rozmowie zostały poruszone kwestie wpływu wyobraźni na rozwój i naukę, sposobów kreowania barwnej przestrzeni edukacyjnej oraz wprowadzania nowych technologii do szkół.

Jakub Tylman na początku wywiadu wskazał, że z wykształcenia jest pedagogiem, a w Szkole Podstawowej im. Kawalerów Orderu Uśmiechu w Śremie naucza przed- miotów artystycznych. Dodatkowo prowadzi zajęcia arteterapeutyczne.

Na początku rozmowy autorka pracy zapytała nauczyciela, jak wygląda kolo- rowa szkoła. Odpowiedział on, że w jego wizji jest to szkoła „kolorowa” zarówno wewnątrz budynku, jak i na zewnątrz. Jest to także szkoła pełna wartości, takich jak szacunek dla każdego ucznia. Ponadto jest miejscem, do którego uczniowie chcą chętnie chodzić. Rozmówca określił swoje działania jako odpowiedź na to, że „szko- ła może być drugim domem, nie musi być frustrująca”. Szkoła może kojarzyć się z miejscem zawiązywania przyjaźni i odkrywania świata. Jakub Tylman stwierdził, że szkoła powinna dostosowywać się do obecnych czasów, wspomniał między in- nymi o zmianach technologicznych, w tym o rozwoju narzędzi służących do prze- kazywania wiedzy.

Kreatywny nauczyciel opisał także sposoby rozwijania w szkole kreatywno- ści oraz wyobraźni. Wśród inicjatyw została wymieniona wolność do wychodzenia poza schemat poprzez zagwarantowanie atmosfery sprzyjającej różnym aktywno- ściom. Rozmówca zauważył, że nauczyciele mają tendencję do „przeszkadzania” dzie- ciom w rozwoju wyobraźni. Wytłumaczył, że jego szkoła jest doceniana między innymi za to, że wychowawcy pytają uczniów, co warto zmienić, a także wskazują, że w szkole liczą się inne wartości, nie tylko oceny czy odpowiedzi na sprawdzianie napisane „we- dług klucza”. Jak stwierdził Jakub Tylman, w szkole należy aktywnie przekazywać wie- dzę poprzez skupienie się na zdobywaniu umiejętności praktycznych, ponieważ aby

właściwie edukować, „powinniśmy przeżywać pewne rzeczy, dotykać i doświadczać”69. Takie inicjatywy mogą stać się drogą do odkrycia własnej kreatywności.

W kolejnej części rozmowy autorka niniejszego tekstu spytała Jakuba Tylmana, jak rozwijana jest idea kreatywnej szkoły w placówce w Śremie. Jako pierwsze zasady, według których każdy zatrudniony w tej szkole nauczyciel prowadzi zajęcia, zostały wymienione swoboda i wolność, a także poczucie bezpieczeństwa. Rozmówca mówił:

chcemy, aby uczniowie mieli możliwość decydowania, w czym będą brali udział, w jakich zajęciach. Sami uczniowie są współtwórcami – my ich pytamy, co należałoby zmienić w ofercie tych zajęć, nawet pozalekcyjnej, aby znajdować specjalistów w odpowiedzi na ich potrzeby, a nie żeby to były sztampowe zaję- cia, które są w każdej szkole.

Jakub Tylman został także zapytany o to, jaka była najbardziej kreatywna inicjaty- wa, której podjął się w procesie nauczania dzieci. Wśród tych aktywności wskazał nie- szablonowe działania, takie jak przygotowywanie wielkoformatowych instalacji – rzeźb ze styropianu, pieczenie tortów, malarskie dekorowanie klas szkolnych, uczestniczenie w warsztatach aktorskich. Wszystkim inicjatywom przyświecało przekonanie o braku ograniczeń, co potwierdza wypowiedź nauczyciela: „dzieci absolutnie nic nie ogranicza. My nauczyciele musimy natomiast pamiętać, aby nie ograniczać ich wyobraźni”.

W kolejnej części rozmowy, w nawiązaniu do rozważań teoretycznych, autor- ka pracy zadała pytanie o nauczycieli, którzy pracują w kreatywnej szkole, a także o tych, którzy w takich placówkach są zatrudniani. Według Jakuba Tylmana w każdej szkole powinni pracować nauczyciele z pasją, dla których dobro dzieci jest kluczowe. Rozmówca jest świadomy, że nie we wszystkich szkołach taka idea jest realizowana, jednak patrzy on optymistycznie w przyszłość, zauważając, że w placówkach eduka- cyjnych nadal „jest miejsce na kreatywność i nieszablonowość, jednak przyda jej się dużo więcej”. Drogą do osiągnięcia pełni kwalifikacji mogą stać się odpowiednie szko- lenia przyszłych i obecnych nauczycieli.

Jako kolejne ograniczenie w rozwoju kreatywności dzieci zostały wskazane prze- ładowane podstawy programowe (co nawiązuje do rozważań z pierwszych części ar- tykułu, gdzie opisywane są one jako zagrożenie dla kreatywności i wyobraźni). Dla Jakuba Tylmana ważniejszy okazuje się sposób prowadzenia lekcji czy korzystania z rozwiązań dydaktycznych przyjętych w procesie nauczania. Jest to według niego je- den z obszarów, który wymaga zmiany.

W odniesieniu do kwestii zagrożeń kreatywności autorka pracy zapytała nauczy- ciela czy Ministerstwo Edukacji mogłoby wpłynąć na dynamikę zmian zachodzą- cych w szkole. Jakub Tylman wspomniał o ostatnim spotkaniu, na które został za- proszony w tej sprawie, które miało miejsce właśnie w siedzibie Ministerstwa. Mówił on o „otwarciu na dialog”, próbie poznania problemu oraz analizowania ich skali.

69 Wszystkie przytoczone wypowiedzi są częścią wywiadu indywidualnego przeprowadzonego z Jakubem Tylmanem 15 stycznia 2024 roku.

Rozmówca wskazał, że stan polskiej szkoły jest zatem analizowany i zostają wprowa- dzane rozwiązania m.in. dotyczące zadań domowych.

W ostatniej części wywiadu Jakub Tylman mówił o roli sztuki w wychowaniu dzie- ci. Stwierdził, że wpływa ona na naukę, odkrywanie tożsamości, okazywanie emocji poprzez rysunki – ma zatem oddziaływanie terapeutyczne, wychowawcze i edukacyjne.

Nauczyciel zauważył ponadto, że oprócz sztuki także przestrzeń może wpłynąć na rozwój dzieci. Jak stwierdził:

przestrzeń okazuje się niezwykle ważna w nauczaniu dzieci. Szkoła powinna być kolorowa. U nas klasy są różnokolorowe, np. szaro-białe, aby uczniowie mogli się skupić, a na wyjściu korytarze opowiadają różne historie.

W ostatnim czasie w szkole w Śremie powstała przestrzeń zainspirowana filmem Akademia pana Kleksa. Do jej udekorowania, jak oznajmił Jakub Tylman, użyto tak- że oryginalnych rekwizytów wykorzystanych podczas produkcji filmu. W placówce znajdują się też kino studyjne, laboratorium przypominające kuchnię, w której od- bywają się zajęcia praktyczne między innymi z pieczenia ciast, sala komputerowa na- wiązująca do stylistyki Lego oraz ogródek na zewnątrz szkoły, w którym dzieci mogą spotkać żywego renifera.

Pod koniec wywiadu autorka pracy zapytała o miejsce nowych technologii w szkole. Jakub Tylman w odniesieniu do przyszłości szkół wskazuje, że nadchodzące czasy wymagają zdobycia umiejętności korzystania z przywilejów XXI wieku, a za- razem dostrzegania zagrożeń. Zauważył on, że wprowadzenie między innymi zajęć o nowych technologiach jest dla szkół kluczowe. Coraz częściej pojawiają się tak zwa- ne laboratoria przyszłości, gdzie dzieci nauczane są, jak korzystać z tabletów, kom- puterów, jak zdobywać wiedzę i wyszukiwać informacje za pomocą tych urządzeń. Nauczyciel poruszył ponadto ważną kwestię dostrzegania granicy bezpieczeństwa w świecie wirtualnym, co stanowi nawiązanie do edukacji medialnej.

Zakończenie

Przytoczony wyżej wywiad indywidualny, przeprowadzony przez autorkę pracy z Jakubem Tylmanem, opis projektów edukacyjnych i profili w mediach społecz- nościowych prowadzonych przez twórczych nauczycieli stanowią potwierdzenie poczynionych w części teoretycznej rozważań.

Analiza literatury, jak i własne doświadczenia autorki czy rozmowa z kreatorem barwnej szkoły pozwalają zauważyć, że to właśnie tytułowe

wyobraźnia, twórczość stały się sztandarowymi hasłami nowego myślenia o edukacji. Dlatego nie można pomijać sztuki nowej w edukacji. Zawiera ona, wbrew pozorom, wyraźny potencjał edukacyjny i wychowawczy70.

Sztuka, wyobraźnia i kreatywność odgrywają istotną rolę w procesie przekazy- wania wiedzy. Ich rozwijanie może prowadzić do zdobycia kompetencji przyszłości. Z przeglądu literatury przedmiotu wynika, że najdynamiczniejszym i najbardziej znaczącym okresem dla rozwoju kreatywności dziecka jest dzieciństwo. To wtedy wskazane jest pobudzanie wyobraźni poprzez twórczość plastyczną71.

Kiedy dziecko zaczyna naukę, na drodze do pełni kreatywności stają jednak liczne zagrożenia. Jednym z nich jest schematyczne myślenie, mogące wynikać z licznych re- gulaminów i zasad, których dzieci muszą bezwzględnie przestrzegać. Ponadto zwraca się uwagę na nieustanne wartościowanie wiedzy za pomocą ocen, co nie sprzyja kre- owaniu atmosfery swobodnej wymiany zdań i zadawania pytań nurtujących dzieci. Jedną z największych przeszkód dla wyobraźni są przeładowane podstawy programo- we, których konsekwencją jest brak czasu na praktyczne, twórcze aktywności.

W odpowiedzi na powyższe zagrożenia opisane zostały czynniki wzmacniające kreatywność dzieci, takie jak szkolenia nauczycieli z wykorzystania technik twór- czego nauczania, między innymi design thinking czy STEAM. Istotną rolę w procesie przekazywania wiedzy i rozwoju wyobraźni odgrywa także sztuka, która pozostaje

„niezastąpionym instrumentem edukacyjnym”, a dziecko mające z nią stały kontakt

„rozwija się lepiej od rówieśników”72. Kontakt ze sztuką może zostać nawiązany mię- dzy innymi poprzez zajęcia sensoplastyczne, malarskie i rysunkowe, które wspierają proces rozwoju także dzieci o szczególnych potrzebach.

Znaczący wpływ na efektywność procesu edukacyjnego ma przestrzeń nauki. Kreatywne sale lekcyjne udekorowane pracami plastycznymi dzieci zwiększają po- czucie kontroli uczniów, zachęcając ich do dalszych działań, jak i zwiększają motywa- cję do nauki i zabawy.

Podział na czynniki sprzyjające oraz ograniczające rozwój kreatywności został opracowany także na podstawie zmian, jakie zaszły w edukacji na przełomie lat. Jak wspomniano, w programach nauczania zostały dokonane zmiany, w wyniku czego zmniejszyła się liczba zajęć plastycznych, a w konsekwencji – rola sztuki została ob- niżona. W wyniku tego zmniejszyła się także ilość kreatywnych, wyspecjalizowanych w zawodzie nauczycieli, którzy pracując w szkołach, nie byli w stanie odbyć wyma- ganej liczby godzin w szkole, co zmuszało ich do podejmowania się innych, niezwią- zanych z wykształceniem aktywności. Opisane działania zaprzepaściły sens założeń wychowania przez sztukę opisanych przez Herberta Reada w latach czterdziestych XX wieku.

Przywołane w niniejszej pracy dziecięce wizje wymarzonej szkoły pokazały, że kreatywne miejsca edukacji powinny charakteryzować się otwartością, większą liczbą różnorodnych zajęć, a także wprowadzeniem do szkół nowych technologii. Zajęcia

71 U. Szuścik, Sztuka i plastyka w nowoczesnym nauczaniu, „Magazyn Polskiej Akademii Nauk” 2021, nr 3(67), s. 22.

72 A. Piotrowska, Radość tworzenia, „Zachodniopomorski Dwumiesięcznik Oświatowy” 2015, nr 1, s. 21.

powinny skupiać się na praktycznych umiejętnościach, które stają się coraz bardziej istotne w świetle zmian zachodzących w XXI wieku.

W pracy zawarto obszerny opis czynników sprzyjających postępowaniu kryzy- su wyobraźni i kreatywności, jednak obserwacja środowiska internetowego pozwo- liła zauważyć, że powstają szkoły, organizacje i projekty podkreślające wagę sztuki i kreatywności w edukacji, są one ponadto efektywnie wdrażane, choć wciąż w nie- wystarczającej ilości. Opis kont internetowych prowadzonych przez kreatywnych na- uczycieli wykazał, że oprócz sięgania po różnego rodzaju poradniki ze scenariuszami twórczych zajęć nauczyciele mogą czerpać inspiracje od innych wykładowców, takich jak Joanna Markisz czy Jakub Tylman, którzy dzielą się stosowanymi przez siebie me- todami. Przejawem zmian są także różnego rodzaju projekty edukacyjno-artystyczne, między innymi inicjatywa Budząca Się Szkoła, w której zachęca się placówki kształ- cenia do wspierania kreatywności dzieci poprzez warsztaty twórcze dla nauczycieli. W odpowiedzi na potrzebę przekazywania i rozwijania „umiejętności przyszłości” (takich jak otwartość na dynamiczne środowisko czy chęć do zmian) zmieniają się również same szkoły – zaczynają promować różnorodność, swobodę twórczą, stawia- ją na zajęcia laboratoryjne i praktyczne, urozmaicają lekcje poprzez wykorzystanie nowych technologii. Przykładem takiej placówki jest opisana przez Jakuba Tylmana Szkoła Podstawowa im. Kawalerów Orderu Uśmiechu w Śremie.

Na podstawie przeprowadzonych badań, w tym indywidualnego wywiadu po- głębionego, oraz przeglądu literatury można potwierdzić fakt, że przed edukacją i szkołami stają wyzwania unowocześnienia programu nauczania, a także odkrycia sposobów przekazywania wiedzy pozwalających na samorealizację. Jednym z nich okazuje się wykreowanie barwnej przestrzeni edukacyjnej budującej atmosferę sprzy- jającą rozwojowi kreatywności. Szkoły, jak wskazuje przykład placówki edukacyjnej w Śremie opisywanej przez Jakuba Tylmana, mogą stać się miejscem marzeń i rozwo- ju wyobraźni za sprawą edukacji i wychowania przez sztukę, wolności twórczej oraz odpowiedniej aranżacji przestrzeni nauki. W placówkach edukacyjnych może być realizowana edukacja przyszłości stawiająca przede wszystkim na rozwój inteligencji emocjonalnej. Jest to szczególnie ważne, ponieważ

Tylko wtedy, kiedy „dziecko lubi szkołę, nie traktuje pobytu w niej jako przy- musu i gwałtu na swojej wolności, szkoła może stymulować jego rozwój i do- brze spełniać i te dalekosiężne, i te najbliższe, przypisane jej zadania”73.

Bibliografia

Boguszewska A., Podstawy planowania aktywności artystycznej dzieci i młodzieży, [w:] A. Boguszewska, A. Mazur (red.), Wybrane problemy edukacji plastycznej dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2013, s. 119–126.

Boguszewska A., Przeszłość i przyszłość polskiej edukacji plastycznej – jej znaczenie dla współczesności, [w:] A. Boguszewska, A. Mazur (red.), Wybrane proble- my edukacji plastycznej dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2013, s. 19–32.

Boguszewska A., Radość tworzenia. Znaczenie plastycznych zajęć pozalekcyjnych, [w:]

A. Boguszewska, A. Mazur (red.), Wybrane problemy edukacji plastycznej dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2013, s. 165–173.

Dąbrowski M., Chęć-Małyszek A., Rola wyobraźni w procesie twórczym a zagrożenia współczesnego świata, „Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Kra- jobrazowych” 2016, nr 12(1), s. 65–80.

Fazlagić J., Ocena kreatywności uczniów – wyzwanie dla systemu edukacji, [w:] tegoż (red.), Kreatywność w systemie edukacji, Fundacja Rozwoju Systemu Eduka- cji, Warszawa 2019, s. 134–159.

Jankowska D., Trajektorie rozwoju wyobraźni twórczej w dzieciństwie, Wydawnictwo Liberi Libri, Warszawa 2019.

Kabat W., Nauczanie przez sztukę jako metoda wychowawcza i terapeutyczna dzieci zdrowych oraz dotkniętych niepełnosprawnością intelektualną, „Zbliżenia Cy- wilizacyjne” 2016, nr XII(3), s. 62–88.

Karolewska J., Szkoła (nie)zwyczajna, „Zachodniopomorski Dwumiesięcznik Oświa- towy” 2015, nr 1, s. 29.

Klimowicz A., Sam trening kreatywności nie wystarczy… Uwagi o wspieraniu kreatyw- ności w szkole, [w:] J. Fazlagić (red.), Kreatywność w systemie edukacji, Funda- cja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2019, s. 160–175.

Kownacka B., Piękna idea, „Zachodniopomorski Dwumiesięcznik Oświatowy” 2015, nr 1, s. 24–25.

Lewicka-Zelent A., Przywracanie do życia, „Zachodniopomorski Dwumiesięcznik Oświatowy” 2015, nr 1, s. 42–46.

Mańko M., Rola arteterapii w procesie rozwoju dzieci i młodzieży. Centrum Arteterapii w Górowie Iławieckim, Praca magisterska, Politechnika Gdańska, Gdańsk b.r.

Mazur A., Rozwijanie wrażliwości percepcyjnej jako podstawowy element przygotowa- nia do odbioru dzieła sztuki, [w:] A. Boguszewska, A. Mazur (red.), Wybrane problemy edukacji plastycznej dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2013, s. 61–68.

Niścior B., Projekty artystyczno-edukacyjne jako przedmiot kształcenia na studiach plastycznych przygotowujących do zawodu nauczyciela, [w:] A. Boguszewska,

A. Mazur (red.), Wybrane problemy edukacji plastycznej dzieci i młodzieży, Wy- dawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2013, s. 151–164.

Ordon U., Skoczylas-Krotla E., Wyobrażenia dzieci sześcio- i siedmioletnich o szkole,

Piaskowska-Majzel M., Obustronna deklaracja, „Zachodniopomorski Dwumiesięcz- nik Oświatowy” 2015, nr 1, s. 26–28.

Piotrowska A., Radość tworzenia, „Zachodniopomorski Dwumiesięcznik Oświato- wy” 2015, nr 1, s. 20–23.

Plebańska M., Jak zaprojektować kreatywną lekcję?, [w:] J. Fazlagić (red.), Kreatywność w systemie edukacji, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2019,

Sieradzka-Baziur B., Wyobraźnia jako pojęcie, [w:] A. Królikowska, M. Łątkowski, B. To- pij-Stempińska (red.), Dzieło chwali mistrza, Wydawnictwo WAM, Kraków 2016

Skutnik J., Wychowanie w sztuce jako koncepcja edukacji kulturalnej dziecka, [w:]

K. Olbrycht (red.), Edukacja kulturalna: wybrane obszary, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004, s. 78–106.

Szuścik U., Sztuka i plastyka w nowoczesnym nauczaniu, „Magazyn Polskiej Akademii Nauk” 2021, nr 3(67), s. 20–23.

Tarasiuk R., Eksperymentalne badania możliwości twórczych dzieci i młodzieży na ba- zie aktywności plastycznej, [w:] A. Boguszewska, A. Mazur (red.), Wybrane problemy edukacji plastycznej dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2013, s. 43–60.

Tytko M., Wychowanie artystyczne dzieci i młodzieży a kultura plastyczna, [w:] A. Bo- guszewska, A. Mazur (red.), Wybrane problemy edukacji plastycznej dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2013, s. 11–18.

Walewska M., Twórczość uczniów I etapu edukacji w opinii nauczycieli, [w:] A. Kar- pińska, W. Wróblewska, P. Remża (red.), Edukacja zorientowana na ucznia i studenta, Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2021,

Wilk T., Spotkania ze sztuką: przestrzeń wychowania i socjalizacji człowieka, „Pedago- gika Społeczna” 2018, nr 1(67), s. 57–83.

Cześniuk B., Wspieranie rozwoju dziecka poprzez ekspresję plastyczną. Techniki pla- styczne, PCPPP i DN Ośrodek Doradztwa Metodycznego w Głogowie, 2016, https://odm.pcpppidn.eu/wp-content/uploads/2016/01/wspieranie-rozwoju. pdf [dostęp: 27.08.2024].

Kraków – Ogólnopolska akcja Inspiracje BSS Więcej uczenia się mniej oceniania, Bu- dząca Się Szkoła, http://www.budzacasieszkola.pl/wydarzenia/co-sie-dzialo/ krakow-ogolnopolska-akcja-inspiracje-bss-wiecej-uczenia-sie-mniej-oce- niania/ [dostęp: 27.08.2024].

Manifest, Budząca Się Szkoła, http://www.budzacasieszkola.pl/dolacz-do-nas/mani- fest/ [dostęp: 27.08.2024].

Matysiak A., Aktywność twórcza dzieci w wieku przedszkolnym, https://mp8zgierz. wikom.pl/uploads/5e9c87a553a78/pages/58/content/AKTYWNOSC_ TWORCZA_DZIECKA_W_WIEKU_PRZEDSZKOLNYM.pdf [dostęp: 27.08.2024].

Szkoła moich marzeń, http://sp9.gniezno.pl/archiwum/files/szko-a_moich_marzen. pdf [dostęp: 14.01.2024].

Education in the 21st century. A colourful school is the answer to the crisis of imagination and creativity

Abstract: We are surrounded by students – visionaries. Their talents remain undiscov- ered in schools that limit the funds allocated for creative activities. Students, because of the routinization of teaching, are less likely to develop the creativity that can be stimulated in a properly prepared space. Globalization, prompted by the development of technology, is affecting the creativity crisis by reconstructing organizations. Companies are beginning to require employees to think outside the box. It is, researchers have deduced, the compo- nents of creativity such as imagination, art and freedom that are becoming the drivers of education, allowing the training of innovators whose skills provide, among other things, the ability for organizations to stand out in the market.

This article discusses the crisis of creativity and imagination, as well as their role in ed- ucation. The relationship between creativity and knowledge is discussed, supplemented by a consideration of the importance of art in the process of knowledge acquisition and children’s development. The author cites creative solutions of schools that can be and are used in early childhood education, among others.

Keywords: imagination, imagination crisis, creativity, visionary, art, education, education of the future, knowledge, emotional intelligence

About the Author

Anna Grabowska – a PhD candidate at the Doctoral School of Social Sciences at Jagiello- nian University in the discipline of Social Communication and Media Sciences. She holds a second degree in Journalism and Social Communication and a first degree in Cultural and Media Management from Jagiellonian University. She is also currently expanding her cultural knowledge by studying Media Art at the Eugeniusz Geppert Academy of Fine Arts in Wroclaw. In her research, she addresses topics related to the impact of artificial in- telligence on art and culture, cultural education in the online space, and communication. She is the founder of the educational and cultural profile “Historiasztukinasto” aimed at spreading knowledge about art among different audiences.

Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.

Anna Grabowska*

Edukacja w XXI wieku. Barwna szkoła odpowiedzią na kryzys wyobraźni

i kreatywności