Czechowski_KiW_2_26_2024

Streszczenie: Istotnym zadaniem wobec najmłodszych czytelników i odbiorców sztuki literackiej jest kształtowanie w nich nawyku czytania książek i czasopism. W niniejszym opracowaniu prezentowane są wnioski i wyniki badań przeprowadzonych metodą jako- ściową wraz z interpretacją i jakościową analizą tekstu. Problem zaniku zainteresowania literaturą wysokoartystyczną motywuje do wysiłku poszukiwania coraz to nowych sposo- bów promowania czytelnictwa wśród dzieci. W poszczególnych częściach tekstu ukazano wartość literatury dziecięcej, cechy obecnego kryzysu czytelnictwa i sposoby promowa- nia kultury czytelniczej wśród najmłodszych odbiorców literatury.

Słowa kluczowe: czytelnictwo dzieci, promowanie kultury czytelniczej, wartości literac- kie, literatura dla dzieci

Wprowadzenie

Kształtowanie kultury czytelniczej stanowi ważny obszar działań we współczesnym świecie. Szczególnie wczesne rozpoczęcie inicjacji literackiej pomaga w rozwoju jednostki i jest wartością w jej funkcjonowaniu społecznym. Wspólną troską rodzi- ców, pedagogów czy bibliotekarzy powinno być wspieranie prawidłowej aktywności

* Jan Czechowski – adiunkt w Instytucie Nauk Humanistycznych i Społecznych w Małopolskiej Uczelni Państwowej im. rotmistrza Witolda Pileckiego w Oświęcimiu. Doświadczenie naukowo- dydaktyczne zdobywane w Uniwersytecie Jagiellońskim, Uniwersytecie Pedagogicznym im. KEN w Krakowie, Akademii Wychowania Fizycznego im. B. Czecha w Krakowie, Społecznej Akademii Nauk z siedzibą w Łodzi, Wyższej Szkole Bezpieczeństwa z siedzibą w Poznaniu, Akademii Huma- nistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Wyższej Szkole im. B. Jańskiego w Krakowie, Tarnowskiej Szkole Wyższej w Tarnowie, Studium Muzyki Współczesnej w Krakowie. Autor 70 publikacji. Uczestnik wielu konferencji krajowych i zagranicznych. Zainteresowania naukowe: problematyka z zakresu pedagogiki sportu, wychowania personalistycznego, aksjologii wychowania, edukacyjnej literatury dla młodego odbiorcy, stosunków interpersonalnych.

czytelniczej dziecka. Poprzez odpowiedni dobór metod i form pracy z młodymi od- biorcami sztuki literackiej można skutecznie pobudzać aspiracje, pasje i ciekawość czytelniczą od jak najmłodszych lat.

Animacja czytelnictwa dziecięcego jest we współczesnych realiach stechnicyzo- wanego świata zadaniem trudnym. Powszechnie obserwuje się dziś dzieci ograniczo- ne w swej aktywności do poruszania się w świecie wirtualnym i dostarczania sobie jedynie bodźców wizualnych z łatwym dostępem do wątpliwych treści i komentarzy zamieszczanych w mediach elektronicznych. Telefon komórkowy jest dla dziecka czę- sto jedyną rozrywką i zabawką w czasie wolnym. Brak odpowiedniej troski ze strony dorosłych wychowawców skazuje najmłodszych na niedostateczny rozwój zaintereso- wań książką i literaturą adresowaną właśnie do nich. Rodzice, nauczyciele czy dziad- kowie narzekają na ciągły brak czasu i brak możliwości wygospodarowania w ciągu dnia takiej chwili, by wejść wraz z dzieckiem w świat literatury: baśni, bajek, opo- wiadań, legend. Zjawisko permanentnego korzystania przez dzieci z sieci i swoistego zachwytu wirtualnym światem trafnie opisuje Łukasz Gołębiowski, stwierdzając:

To pokolenie nowych czytelników, przyzwyczajonych do innej struktury zdań, innego układu tekstu, nielinearnego wykładu, piktogramów, emotikonek, tabel, kolorowych wyróżnień, do przesuwania tekstów z góry na dół, do kopiowania i kompilowania, swobodnego rozporządzania własnością intelektualną, do ła- twego wyszukiwania informacji. Pokolenie, które wiedzy szuka w Google, a nie w encyklopedii PWN, które nie słucha płyt, lecz piosenek w formacie MP3, rysuje w Corelu, a zdjęcia edytuje w Photoshopie. Oczywiście – zdjęcia cyfro- we. Pokolenie, które swobodnie przekleja do własnych prac fragmenty cudzych tekstów, które przyzwyczajone jest do natychmiastowej odpowiedzi, wyska- kującej po jednym kliknięciu ikonki szukaj. Pokolenie przywykłe do byle jak opracowanych treści, z premedytacją łamiące w komunikacji między sobą za- sady ortografii i interpunkcji. Ale jednocześnie pokolenie czytaczy i szperaczy, pokolenie magiczne, bo wychowane na Harrym Potterze i do bólu racjonalne, bo łatwo znajdujące odpowiedź na każde dręczące pytanie. Obyte z pornografią i żałośnie goniące za sezonowymi nowinkami – gadżetami, ciuchami, kolek- cjami, komiksami. Bezwstydnie ekshibicjonistyczne, a jednocześnie skrywają- ce prawdziwą tożsamość za rozmaitymi Nickami, składającymi się z liter i cyfr pseudonimami1.

Przy jednoczesnym akceptowaniu odmienności, jaka charakteryzuje dzisiejsze młode pokolenie, nie powinna zanikać troska o przekaz wartości i kształtowanie od wczesnych lat życia przyzwyczajeń cennych i ważnych z punktu widzenia rozwoju społecznego i indywidualnego. Obcowanie z lekturą staje się na tym polu szczególną pomocą w wychowaniu. Treści literackie nie tylko wzbogacają osobowość czytające- go, ale także uczą go twórczego i krytycznego myślenia, wyposażają w kompetencje językowe, pozwalają osiągnąć dojrzałość społeczną i obywatelską. Słusznie jedna

1 Ł. Gołębiewski, Śmierć książki. No future book, Biblioteka Analiz, Warszawa 2008, s. 15–16.

z badaczek kultury literackiej akcentuje wartość wynikającą z czytania książek, której nie przygasi, ani nie zdegraduje łatwa w odbiorze kultura obrazkowa. Ujęty jest ten wniosek w następujących słowach:

Takie prawdziwe czytanie – coś, co można by nazwać przygodami człowieka czytającego – zawsze było przywilejem elit, grupy ludzi ciekawych świata, z in- telektualnym zacięciem. Bez względu na status. […] A prawdziwego czytelnika nawet najbardziej kolorowa telewizja od książki nie oderwie2.

Należy metodycznie i w programowy sposób zwiększać czytelnictwo od jak naj- wcześniejszych lat życia. I stąd cel niniejszego artykułu, którym jest opis sposobów skutecznego promowania aktywności czytelniczej wśród najmłodszych odbiorców li- teratury. Wypracowany wśród dzieci nawyk czytania książek i czasopism będzie mógł przyczynić się do rozwoju cywilizacyjnego i pomyślności w skali całego narodu. Umiejętność czytania ze zrozumieniem usprawnia uczestnictwo w życiu społecz- nym i pozwala na dalsze kształcenie. Stąd poświęcenie refleksji i badań problema- tyce promowania czytelnictwa wśród młodych odbiorców. Temat szczególnie ważny i potrzebny z punktu widzenia zaniku czytelnictwa w Polsce, jaki obserwuje się od kliku dekad oraz z punktu widzenia wartości, jaką jest sztuka literacka prezentująca na kartach swych dzieł właściwe wzorce i postawy.

Badania własne: metoda i materiał badawczy

Sytuacja badawcza w przypadku badań jakościowych jest wyjątkowa i niepowtarzal- na, a badanie nie może być powtórzone w tej samej postaci, gdyż metodą tą bada się problemy mało znane. W badaniach jakościowych nie chodzi o szukanie zależności przyczynowo-skutkowych, wyjaśnianie, lecz o rozumienie, czyli proces odkrywania kolejnych zasłon rzeczywistości, gdyż rzeczywistość mówi, jest mądrzejsza, trzeba jej słuchać. Wyobraźnia może podpowiadać drogę do nowych odkryć, a intuicja jest tam, gdzie umysł nastawiony jest na pewne zagadnienia, kojarzy różne opinie, fakty, infor- macje3. Tak można traktować badania nad literaturą, jej promowaniem i wartościami, jakie ewokowane są na jej kartach. Każde dzieło literackie, a szczególnie to adreso- wane do młodego odbiorcy, zawiera niepowtarzalny kod językowy i przesłanie. Nie sposób więc analizować sztukę literacką bez odwołania się do jakościowych metod badawczych, których istotą jest pogłębione badanie i ogląd rzeczywistości z różnych perspektyw.

Przedmiot podjętych badań to aktualne formy promowania czytelnictwa wśród dziecięcych odbiorców literatury pięknej. Celem pracy jest poznanie form i działań

2 J. Mikołajewski, Kartka za kartką. Rozmowa z Joanną Papuzińską, https://wyborcza. pl/7,75517,1919862.html [dostęp: 23.11.2016].

3 T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 1995, zob. cały rozdział IV.

w zakresie rozwijania kultury czytelniczej wśród najmłodszych czytelników. Główny problem badania zaś mieści się w pytaniu: w jaki sposób w dobie współczesności sku- tecznie promuje się czytelnictwo wśród dzieci?

W postępowaniu badawczym zastosowano jakościową analizę treści wraz z inter- pretacją, by dogłębnie i rzetelnie poznać wartości prezentowane w dziełach literatury dziecięcej i tym samym uzasadnić sens krzewienia tejże literatury wśród najmłod- szych odbiorców. Jak poucza nas Bernard Berelson, wnioskowanie – konkluzja w tych badaniach właściwe nie istnieje, gdyż celem jest tu opis treści. Konkluzje mogą mieć miejsce przy porównaniach różnych ujęć badanego zjawiska czy porównania w ob- rębie tego samego zespołu treści, a wnioski mogą mieć charakter uogólnionych sfor- mułowań4. A zatem analiza i studium literaturowe prowadzą nas do poznania, a ono uzdalnia z kolei do formułowania wniosków. Wielu badaczy, takich jak: Jonathan Culler, Umberto Eco, Henryk Markiewicz, Ryszard Nycz, Janusz Sławiński poświę- cało w swych pracach uwagę interpretacji. Ich niektóre spostrzeżenia zostały przywo- łane w książce Praca z tekstem, czyli analiza i interpretacja tekstu literackiego. Poniżej streszczam najważniejsze myśli zaczerpnięte z tej właśnie pozycji.

Przedmiotem nieustannych interpretacji, czyli podejmowanych przez człowie- ka zabiegów poznawczych, których istotą jest formułowanie odpowiedzi na pytania:

„dlaczego?” („z jakiej przyczyny?”) oraz „po co?” („w jakim celu?”), jest świat i ko- smos (mikro i makro). Drugie z pytań jest szczególnie związane z naukami humani- stycznymi, ponieważ człowiek – interpretator rzeczywistości naturalnej, stworzonej bez jego udziału, opisuje ją przede wszystkim w kategoriach przyczynowo-skutko- wych. Interpretacja polega zatem na rozpoznaniu celu badanego przedmiotu – „wpi- sanego” weń przez wytwórcę, a „odczytanego” przez interpretatora. Proces ten okre- ślimy mianem rozumienia, które najczęściej oznacza wskazanie funkcji pełnionej przez dany przedmiot w świecie człowieka (na przykład twory ducha ludzkiego służą zaspokajaniu wyższych potrzeb, takich jak poznawanie siebie i świata, pragnienie do- znawania przeżyć o charakterze estetycznym, chęć dzielenia się z innymi swym ży- ciem wewnętrznym). Pierwszym etapem poznawania utworu literackiego jest analiza, czynność występująca w praktyce na przemian z interpretacją. Zanim badacz podej- mie trud wyjaśniania, musi uzmysłowić sobie, co chce wyjaśniać – stąd charakter analizy jego postępowania zmierzającego do wyodrębnienia i nazwania elementów, wskazania ich miejsca w strukturze, ustalenia ich wzajemnych relacji. Przechodzenie od pytań o brzmieniu „co?” i „jak?” do pytań o to „czemu służy?” i „co znaczy?” jest przejściem od analizy do interpretacji. Na kontekst interpretacyjny składa się wie- dza o faktach i prawach – „tło”, na którym uwidaczniają się cechy dzieła i z którego wyłania się jego sens, niepowtarzalny, lecz „zakorzeniony” w tym, co znane, typowe, zrozumiałe. Wiedza czytelnika jest zatem decydującym czynnikiem ukształtowania

4 B. Berelson, O analizie treści, [w:] L. Gardner (red.), Handbook of Social Psychology, t. 1, Ad- dison-Wesley Publishing Co., Londyn 1959, s. 488–518.

kontekstu, a ostatecznie i „odczytania” znaczenia literackiej wypowiedzi. Interpreta- cja nigdy nie jest więc pewna i jedyna, a kryterium jej trafności stanowi nie praktyka życiowa, niezawodny sposób weryfikacji hipotez dotyczących użyteczności przed- miotów materialnych, lecz spójność odzwierciedlająca wewnętrzny ład dzieła. Aby zrozumieć znaczenie utworu, czytelnik musi uruchomić swą intuicję, która „podpo- wiada” mu właściwy „trop”, decyduje o jego wyborach w zakresie semantyki, decy- zjach wprawdzie niwelujących wieloznaczność, ale umożliwiających stworzenie hi- potezy spójnej, to znaczy odczuwanej jako zgodna z „gestem znaczeniowym” poety5. Materiałem badawczym wykorzystanym podczas dociekania stały się zgroma- dzone opinie, sugestie oraz przemyślenia twórców i inicjatorów programów i różnych przedsięwzięć, mających na celu promocję czytelnictwa wśród dzieci. Analiza treści z zakresu problematyki rozpowszechniania kultury czytelniczej wśród najmłodszych stanowi podstawę do formułowania ważnych – dla rozwoju czytelnictwa dzieci – wniosków i podsumowań. Niebagatelne znaczenie na tym polu ma także analiza wierszy, opowiadań i powieści adresowanych do dzieci z całym ich wartościowym przesłaniem, tj. pod kątem zawartych w nich wartości wychowawczych, społecznych, estetycznych, edukacyjnych. Analiza literatury dziecięcej – choć zrealizowana w nie- wielkim zarysie – pozwala na uchwycenie podstawowej roli, jaką pełni książka adre- sowana do młodego odbiorcy, mianowicie rolę wychowawczo-kształcącą. Zachęca- nie bowiem dzieci do sięgania po wybraną literaturę powinno mieć swoją zasadność. I właśnie w odnalezieniu w literaturze dziecięcej wspomnianych powyżej wartości znajdujemy jednocześnie sens trudu promowania czytelnictwa wśród najmłodszych. Wartości zawarte w lekturach szkolnych przeznaczonych dla dzieci klas młodszych warto promować i rozpowszechniać nie tylko w ramach dydaktyki szkolnej, ale w ży- ciu rodzinnym, społecznym i kulturalnym. Aktualne sposoby promowania warto- ściowej literatury kierowanej do najmłodszych czytelników stały się przedmiotem

Literatura dla młodego odbiorcy przekazem wartości wychowawczych

W dużym skrócie scharakteryzujmy w oparciu o pracę Stanisława Fryciego i Marty Sobeckiej główne przesłanki dziecięcej i młodzieżowej literatury, jaka kształtowała się na przestrzeni różnych okresów6. Wiedza ta jest szczególnie cenna, gdyż pokazuje wartościowość tejże literatury, która przez wieki była tworzona przez wielkich twór- ców z myślą o przekazywaniu wartości wychowawczych, postaw i wzorców zachowań

5 D. Górecka, E. Sztombka, I. Urbaniak, Praca z tekstem, czyli analiza i interpretacja tekstu lit- erackiego, Wydawnictwo Annał, Łódź 2001, s. 47–48.

6 S. Frycie, M. Ziółkowska-Sobecka, Leksykon literatury dla dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Filii Kieleckiej WSP w Piotrkowie, Piotrków Trybunalski 1999, s. 203.

najmłodszym czytelnikom. Przez wiele wieków nie było odrębnej literatury dla mło- dego odbiorcy. Potrzeby czytelnicze młodego pokolenia do czasów oświecenia, a więc po wiek XVIII włącznie, zaspokajane były głównie ustnym przekazem (narodowa mitologia i folklor, utwory religijne, tradycyjna literatura ludowa). W okresie wcze- snego średniowiecza dzieci polskie wsłuchiwały się w bajki, baśnie, podania, legen- dy i opowieści rycerskie. W Niemczech słuchano opowieści o przygodach Nibelun- gów, na Rusi o Wielkoduchu, w Irlandii o elfach, a w Polsce młody Polak wzruszał się historią legendarnej królewny Wandy lub radował się klęską wawelskiego smoka. W czasach średniowiecznych jedną z pierwszych obowiązujących lektur stanowiły Żywoty świętych. W epoce odrodzenia (XV–XVII w.) młody czytelnik polski zetknął się za pośrednictwem Żywota Ezopa Fryga Biernata z Lublina z bajkami Ezopa, z opo- wieściami rzymskimi (Gesta Romanorum), Iliadą i Odyseją Homera… Typowe dla odrodzenia zainteresowanie klasykami starożytnymi sprawiło, że literatura antyczna stała się w tej epoce istotnym składnikiem wychowania szkolnego, a w czasach rene- sansu wraz z wielką tradycją humanistyczną dawnych wieków starano się przekazy- wać odpowiednie wzory wychowawcze. Teksty rodzime z tego okresu to na przykład Treny Jana Kochanowskiego. W drugiej połowie wieku XVIII (barok, oświecenie) pod wpływem popularnych w Polsce poglądów pedagogicznych Jana Amosa Komeńskie- go i Johna Locke’a (autor traktatu Myśli o wychowaniu) zaczęto uświadamiać sobie potrzebę pisania książek z myślą o dzieciach. Istotną rolę w tym względzie odegra- ła także Komisja Edukacji Narodowej (1773–1794) – pierwsze w Polsce i ówczesnej Europie ministerstwo oświecenia publicznego, które podjęło dzieło reformy systemu edukacji narodowej. Pojawiły się wówczas bajki Perraulta, Przypadki Talemaka Fene- lona. Także inni wielcy autorzy tworzyli dla dzieci – na przykład Krasicki, Niemce- wicz, Defoe, Cervantes7.

W epoce romantyzmu narodził się na gruncie polskim dział piśmiennictwa beletrystycznego – literatura tworzona specjalnie z myślą o dzieciach i młodzieży. Tworzone były powiastki i większe utwory prozatorskie o charakterze moralno-oby- czajowym wyrosłe z ideowych tradycji wieku oświecenia (Hoffmanowa z Tańskich, Jachowicz). Druga generacja pisarzy dla dzieci doby romantycznej zwracała baczną uwagę na wychowanie obywatelskie, silniej akcentowała i bardziej zdecydowanie pro- pagowała idee demokratyczne (Mickiewicz, Słowacki, Fredro). Dużą popularnością cieszyli się także Scott, Cooper, Hugo… Ośrodkiem życia literackiego, twórczości dla dzieci i ruchu wydawniczego była w epoce romantyzmu Warszawa, a następnie Kra- ków, Lwów i Poznań, a firmy wydawnicze zaczęły szeroko uwzględniać edytorstwo książek dla dzieci8.

Druga połowa XIX wieku – czasy pozytywizmu, realizmu krytycznego i moder- nizmu – przyniosła dalszy rozwój literatury dla młodego pokolenia. Nastąpił wów-

czas bujny rozwój prozy we wszystkich jej odmianach tematyczno-gatunkowych, a także twórczości lirycznej i baśniowej – proza obyczajowa silnie związana była z ideologią pozytywistyczną, hasłami pracy u podstaw i pracy organicznej (Świder- ska, Papi, Urbanowska, Dygasiński…). Młodzi czytelnicy zaanektowali także książki historyczne z rodzimej literatury uniwersalnej (powieści Kraszewskiego, Sienkiewi- cza). W epoce tej obserwujemy z jednej strony bogactwo tematyczne i zróżnicowanie gatunkowe w prozie tworzonej dla młodego pokolenia, z drugiej zaś – żywe zainte- resowanie dzieckiem w różnorodnych formach wypowiedzi prozatorskich w literatu- rze uniwersalnej (Prus, Orzeszkowa…). W okresie tym tworzyli także tacy wybitni przedstawiciele piśmiennictwa dla dzieci i młodzieży, jak Konopnicka, Grimmowie, Andersen, Kipling, Caroll, Barrie i wielu innych9.

Książka dla młodego odbiorcy w latach międzywojennych miała nie tylko za- spokajać potrzeby, lecz również realizować założenia koncepcji kultury w nowym państwie i wspierać wychowawczą politykę oświaty. Literatura ta miała kształtować człowieka nowoczesnego, patriotę, dobrego obywatela, wrażliwego na krzywdę, spra- wiedliwego, ofiarnego i krytycznego, a jednocześnie katolika. Dorobek literacki epoki obejmuje bajki, baśnie, twórczość poetycką, prozę o tematyce historycznej, społecz- no-obyczajowej, książki o tematyce przyrodniczej i fantastykę. Twórcy tego okresu to między innymi Ostrowska, Jezierski, Dąbrowska, Makuszyński, Korczak, Kownacka, Molnar, Twain, London10.

Wojna i okupacja hitlerowska zahamowała swobodny rozwój polskiego piśmien- nictwa dla dzieci i młodzieży. Mimo dyskryminacyjnej polityki okupanta, prześlado- wań polskiej inteligencji, więzienia w obozach koncentracyjnych polskich pisarzy, po- tajemnie upowszechniano utwory Fiedlera, Kamińskiego i innych. Jako ewenementy istniały dziecięce pisma konspiracyjne: „Źródło”, „Brzask”, „Bądź Gotów”. Bezpośred- nio po wojnie beletrystyka dla dzieci i młodzieży nawiązywała do wzorów literackich z lat dawnych i eksponowała również tematykę wojenno-okupacyjną (w wielu książ- kach przedstawiano postawę młodych, którzy wspólnie z dorosłymi walczyli o nie- podległy byt narodowy). W obrębie prozy dziecięco-młodzieżowej na czoło wysunęła się proza obyczajowa, ukazująca życie młodych w środowisku rodzinnym i rówieśni- czym. Dla przykładu przytoczyć można kilka nazwisk twórców piszących dla młode- go odbiorcy po 1939 roku: Korczakowska, Jaworczakowa, Ożogowska, Jackiewiczo- wa, Jurgielewiczowa, Domagalik, Zającówna, Boglar, Musierowicz. We współczesnej prozie obyczajowej ważne miejsce zajmują utwory o tematyce szkolnej, harcerskiej i sportowej oraz przedstawiające życie młodych w grupach nieformalnych. Poczesne miejsce we współczesnej twórczości literackiej dla dzieci i młodzieży zajmuje poezja. Poeci – między innymi: Kulmowa, Papuzińska, Zarembina, Kern, Tuwim, Brzechwa –

pamiętają w swych dziełach o funkcji wychowawczej liryki, o potrzebie oddziaływa- nia za pośrednictwem słowa poetyckiego na postawy moralne dzieci11.

Klasyfikacja gatunkowa w obrębie literatury dla dzieci i młodzieży i wydzielenie z całokształtu piśmiennictwa tego, co jest literaturą dziecięcą, przeprowadzenie typo- logii i pogrupowanie tej literatury w jakieś podzespoły klasyfikacyjne jest często spra- wą bardzo skomplikowaną. Może ono – zdaniem Joanny Papuzińskiej – nastręczać trudności bibliotekarzowi, nauczycielowi, wychowawcy w zaklasyfikowaniu danej książki do odpowiedniego działu – w literaturze przeznaczonej dla najmłodszego czy- telnika przeprowadzenie najprostszych granic między epiką a liryką, poezją a prozą, realizmem a fantastyką jest w praktyce bardzo zawiłe, dlatego można by klasyfikować literaturę dziecięcą nie według kryteriów tematyczno-literackich, lecz według kryte- rium funkcji, jakie pełni ona w procesie wychowania12.

Alina Wajda dostrzega w książce wartość sprzyjającą rozwojowi dziecka. Dzie- ło literackie kształtuje jego wrażliwość etyczno-estetyczną, logikę myślenia, uczy go odróżniać dobro od zła, rozumieć innych poprzez konfrontację postaw z postawami książkowych bohaterów, rozwija jego język i poprawność pisowni, a także wzbogaca styl wypowiedzi13. W podobnym duchu wypowiada się inny z autorów, Kelly Galla- gher, podając argumenty stojące za częstym czytaniem. Wśród nich wyróżnić moż- na: zaistnienie na rynku pracy, mądrość, korzyści finansowe, dojrzałe słownictwo, satysfakcja, możliwość dalszej edukacji, aktywność społeczna14. Z kolei w pracy pod tytułem Z dzieckiem w świat wartości. Wychowanie przez czytanie autorki wskazują, iż codzienne czytanie dziecku, poza budowaniem w nim poczucia własnej wartości i kształtowania trwałej jego więzi z rodzicem, zaspokaja jego potrzeby emocjonalne, wspiera jego rozwój psychiczny, intelektualny i społeczny oraz stanowi jedną z najbar- dziej skutecznych strategii wychowania, sprawiając mu jednocześnie przyjemność15.

Spadek czytelnictwa w Polsce

W obliczu wyraźnego spadku czytelnictwa w Polsce i w innych krajach Europy i świa- ta należy dostępnymi środkami animować kulturę czytelniczą już od najmłodszych lat. Podejmowane są coraz to nowsze inicjatywy promujące książki, wydawnictwa, dzieła pisane prozą i poezję. Niski poziom czytelnictwa w Polsce potwierdzają liczne raporty. Wśród nich jest raport Biblioteki Narodowej dotyczący stanu czytelnictwa

12 J. Papuzińska, Dziecięce spotkania z literaturą, Centrum Edukacji Bibliotekarskiej, Informa- cyjnej i Dokumentacyjnej, Warszawa 2007, s. 28–29.

13 A. Wajda, Metodyka i organizacja czytelnictwa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, War- szawa 1983, s. 73–74.

14 K. Gallagher, Jak zachęcać do czytania: mini-lekcje dla uczniów gimnazjum i liceum, Wydaw- nictwo Sukurs, Gdańsk 2007, s. 35.

15 I. Koźmińska, E. Olszewska, Z dzieckiem w świat wartości, Świat Książki, Warszawa 2014.

w Polsce opublikowany na podstawie badań z 2010 roku. Ujawnione są w nim dane, iż 56% naszych rodaków nie przeczytało w badanym roku ani jednej książki (w tym także encyklopedii, poradnika, albumu, słownika, elektronicznej formy książki). Wśród nich znalazły się osoby z wyższym wykształceniem (25%), uczniowie i stu- denci (33%), kierownicy i specjaliści (36%) oraz pracownicy administracji i firm usługowych (50%). Dla przykładu podano Czechy, gdzie odsetek osób nieczytających żadnej książki w ciągu roku wyniósł 17%. Osoby zaś, które czytają minimum 6 ksią- żek w jednym roku, to 12% całego polskiego społeczeństwa, podczas gdy na przykład we Francji odsetek ten plasuje się na poziomie 35%. Zasadny i konieczny wydaje się narodowy program czytelnictwa promowany przez współpracujące ze sobą minister- stwa, rząd i placówki edukacyjne16. Osoby dorosłe nie będące należytym przykładem w sferze częstego sięgania po dzieła literatury z pewnością przyczyniać się będą do coraz mniejszej aktywności czytelniczej wśród dzieci, aż do jej wyraźnego zaniku włącznie. Kierunek ten należy odwrócić jak najszybciej i poprzez odpowiednie mode- lowanie skutecznie rozbudzać pasje czytelnicze wśród najmłodszych odbiorców dzieł literackich.

Należy też w tym miejscu podkreślić kwestię kosztu książki, który niejednokrot- nie może skutecznie zniechęcać do zakupu danej pozycji. Zubożenie wielu rodzin wy- klucza zakup książki, która wydaje się przy malejących dochodach towarem eksklu- zywnym. Problem ten mógłby w pewnej części zostać rozwiązany dzięki digitalizacji i upowszechnianiu zasobów oraz działalności szkół, bibliotek publicznych i nowych mediów. Szkoła wciąż bowiem wiedzie prym w kształtowaniu postaw lekturowych, mimo że przymus czytania kanonu lektur i testowe sposoby monitorowania znajomo- ści treści lekturowych nie sprzyjają powstawaniu u dzieci uczących się autentycznych zamiłowań do wysokoartystycznej sztuki, jaką jest literatura17. Podobnie biblioteki są szczególnie ważnymi miejscami, które umożliwiają obcowanie z literaturą. Niestety jedynie 16% Polaków korzysta w ciągu jednego roku z instytucji, jaką jest biblioteka. Prawdopodobne jest, że ten fakt przyczynił się w latach 1989–2010 do spadku liczby bibliotek o 1971, czyli o 19,1%. Zamknięcie biblioteki zawsze wiąże się ze spadkiem liczby czytelników, zwłaszcza w małej miejscowości, gdzie ta właśnie instytucja kultu- ralna jest często jedynym miejscem łatwego dostępu do książki18. Dziecko często nie wie o istnieniu biblioteki i możliwości wypełnienia swego czasu wolnego czytaniem książek, które może stać się atrakcyjną formą dobrowolnie podejmowanej aktywności w czasie wolnym od obowiązków.

Spadek czytelnictwa bierze także swój początek w zbytniej aktywności wirtual- nej osób, które w internecie znajdują nie tylko interesujące lub potrzebne informacje

16 B. Stasińska, Czytelnictwo i dostęp do książki. Raport Obywateli Kultury, Obywatele Kultury, 2010.

17 S. Bortnowski, Spór z polonistyką szkolną: szkice publicystyczne, Wydawnictwa Szkolne i Pe- dagogiczne, Warszawa 1988.

i rozrywkę, ale także określają siebie i budują tu swoje poczucie wartości. Przekaz multimedialny jest łatwy w odbiorze i atrakcyjnie eksponowany. Książka natomiast wymaga od czytelnika podjęcia trudu intelektualnego i poświęcenia swego czasu na percepcję treści w dziele literackim ukazanych za pomocą metafor, porównań, prze- nośni i różnych figur retorycznych. W domu rodzinnym także współcześnie mniej czyta się dzieciom. Rozwiązaniem wychowawczym i organizacyjnym życia rodzin- nego staje się raczej włączenie telewizora i zajęcie dziecka programem emitowanym w telewizji19. Z pewnym wyrzutem skierowanym pod adresem mediów można stwier- dzić, iż brakuje w przekazach multimedialnych propagowania czytelnictwa, w tym także czytelnictwa wśród dzieci. Tym bardziej zatem należy rozbudzać inspiracje i za- miłowanie do literatury w młodym pokoleniu, które możliwymi sposobami „przy- właszczane” jest przez popkulturę. Wysokoartystyczna kultura jest zbyt mało propa- gowana i rozpowszechniana za pomocą nowoczesnych środków przekazu, a przez to nie zostaje dostrzeżona przez nowe pokolenie.

Sposoby promowania czytelnictwa wśród młodych odbiorców literatury

Przygodę z książką i czytelnictwem dziecko zaczyna od obserwacji osób znaczących, tj. rodziców i osób z najbliższego otoczenia. Ich przykład, umiejętny przez nich wy- bór odpowiedniej literatury stwarza możliwość ukształtowania aktywnego czytelnika, który już od najmłodszych lat będzie znajdował przyjemność w obcowaniu z książką, właściwie ją interpretował, odczytywał jej przesłanie, wybierał ją zgodnie z własnymi potrzebami i poszerzał swoje sprawności czytelnicze. Wśród działań rozwijających czytelnictwo u dzieci uczęszczających do przedszkola są te podejmowane przez bi- blioteki i różne organizacje. Można wskazać na Fundację ABCXXI – Cała Polska czyta dzieciom, która między innymi dostarcza młodym rodzicom bezpłatne materiały, jak na przykład pakiet: „Pierwsza książka mojego dziecka” składający się z książki z tek- stami, wierszami do czytania dziecku oraz nagrania audiowizualne z kołysankami. Inna ze znanych Fundacji, Metropolia dzieci, postawiła sobie za zadanie we współ- pracy z bibliotekami realizację projektu „Z książką na start”, gdzie główny cel działań to rozwój kreatywności dzieci i rozbudzenie w nich miłości do książek, podarowanie małemu czytelnikowi karty bibliotecznej i darmowej, interesującej książki. Podnosze- niu poziomu czytelniczego wśród dzieci służy także pokazanie najmłodszym czytelni- kom biblioteki jako miejsca atrakcyjnego i wartego uwagi, gdzie książki prezentujące na swych kartach wartości cenne i godne pożądania są poznawane na drodze zabaw czy gier ruchowych. Wsparciem jest tu także uruchomienie adekwatnych do możli- wości rozwojowych dziecka metod poglądowych, mających przyciągnąć i otworzyć

19 A. Janus-Sitarz, Przyjemność i odpowiedzialność w lekturze. O praktykach czytania literatury w szkole, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków 2009, s. 18–34.

dzieci na świat książki. Wśród nich podkreślić można afisze, plakaty, ulotki, różne ekspozycje, wieczory bajek, imprezy literackie, dyskusje i lekcje biblioteczne.

Istnieje w literaturze przedmiotu interesujący podział nowatorskich działań, któ- re służą promowaniu czytelnictwa wśród najmłodszych odbiorców dzieł adresowa- nych do nich. Sprawdzają się one w praktyce i faktycznie przyczyniają się do podno- szenia aktywności czytelniczej dzieci. Wśród form pracy grupowej wyróżnić można te związane z opowiadaniem, czyli najstarszą formą (ustnego) przekazu literackiego. Wskazać tu można storytelling, czyli prezentowanie opowieści, gawędziarstwo – an- gielska forma, która nie ogranicza się do opowiadania dzieciom bajek i baśni, lecz również mitów, legend, historii biblijnych itp. Służy ona przybliżeniu treści wybranej i prezentowanej książki po wcześniejszym wysłuchaniu opowiadania zaprezentowa- nego przez bibliotekarza. Słuchacz dowiaduje się, że może pełną fabułę odnaleźć tak- że w książce20. Odmienna, godna polecenia forma promowania książek wśród dzieci to booktalking, którą możemy określić jako książko-mówienie lub inaczej, gawędy o książkach – metoda stosowana w bibliotekarstwie skierowanym do dzieci. Chodzi tu o krótką prezentację książek, w równym stopniu wiążącą się ze sztuką opowiada- nia i reklamowania. W nowoczesnych metodach pracy z młodym odbiorcą sztuki literackiej wymieńmy także kamishibai – wywodzący się z Japonii teatr obrazkowy, określany jako teatr papierowy, teatr ilustracji czy narracji, będący narzędziem słu- żącym do snucia opowieści z wykorzystaniem specjalnie przygotowanego teatrzyku i prezentowanych w nim ilustracji. Opowiadanie przybiera postać przedstawienia, w którym uczestniczą dzieci, a także staje się pretekstem do ciekawych zajęć z tek- stem literackim21.

Powszechnie wiadomo, że szkoła jest instytucją odpowiedzialną za rozwój dzie- ci, w tym także rozwój czytelniczy. Sprawdzonymi metodami obliguje ona uczniów do pożyczania książek z biblioteki i czytania ich treści. Kanon lektur szkolnych jest wyznaczany przez specjalistów dla każdego szczebla edukacyjnego. W poszczegól- nych etapach kształcenia uczący się – zgodnie z zapisami ujętymi w programach na- uczania – mają za zadanie czytać odpowiednio dobraną do ich wieku i możliwości percepcyjnych literaturę. Choć przymus w tym obszarze nie jest do końca właściwą perspektywą pracy wychowawczej, może jednak rozbudzić pasje czytelnicze w nie- jednym dziecku. Warto jednak włączać w szkole dodatkowe inicjatywy, dzięki którym program krzewienia czytelnictwa stanie się bardziej atrakcyjny dla najmłodszych od- biorców literatury. Wśród takich działań mogą znaleźć się:

20 M. Zając, Promocja książki dziecięcej, Wydawnictwo SBP, Warszawa 2000, s. 101.

Rangę wyszczególnionym powyżej inicjatywom mógłby nadać dyrektor placów- ki, zaangażowani rodzice, rodzeństwo dzieci uczących się w danej szkole, nauczycie- le i inni pracownicy szkoły. Poprzez plakaty, gazetkę szkolną, internet czy bibliotekę można z sukcesem dotrzeć z informacją o planowanym przedsięwzięciu i przewi- dzianych tu korzyściach. Owoce tak intensywnej pracy zapewne okazałyby się niew- spółmierne z podjętym wysiłkiem. Dzieci oczytane i aktywnie uczestniczące w war- tościowych działaniach kulturalnych to w przyszłości osoby posługujące się pięknym językiem, rozumiejące różne przekazy informacyjne, umiejące interpretować fakty i szukać we właściwych źródłach wiedzy.

Przedsięwzięciem wartym uwagi, promującym czytelnictwo w Polsce wśród naj- młodszych odbiorców są także działające Kluby Czytających Rodzin. Jest ich na tere- nie kraju kilkadziesiąt, co cieszy z uwagi na fakt, iż spotkania w ramach tychże stowa- rzyszeń są nie tylko okazją do poznawania w ciekawy sposób literatury i pożytecznym zagospodarowaniem swego czasu wolnego, ale także sposobnością na budowanie nowych relacji i zacieśnianie więzi z najbliższymi członkami rodziny. Tworzy się tu platformy do kontaktów i planowania spotkań wśród członków tychże klubów, ma tu miejsce wymiana książek, głośne czytanie, wspólne czytanie dzieciom, informacje o nowych wydawnictwach książkowych.

Wartym podkreślenia sposobem promowania czytelnictwa wśród najmłodszych są również podejmowane akcje ogólnopolskie, mające na celu upowszechnianie kra- jowej literatury i autorów – pisarzy. Między innymi należy do nich projekt zorgani- zowany przez PWN: Czytam Polskie, w ramach którego na stronie internetowej są zamieszczane wywiady z literatami, informacje o nowych książkach, propozycje wy- dawnictw książkowych adresowanych także dla dzieci. W podobnym duchu ekspono- wanie literatury jest podjęte w ramach akcji Czytam sobie! Mogę być, kim chcę, gdzie znani aktorzy, sportowcy czy modele promują wartościową literaturę. Jest tu infor- macja o nowościach wydawniczych, a także do pobrania plakaty, odznaki czytelnika, zakładki książkowe, kolorowanki, tapety, teksty do indywidualnego czytania.

Jeszcze innym rodzajem promowania dzieł literackich jest inicjatywa pod nazwą Kto czyta, nie błądzi. Warto czytać, która odwołuje się do serii graficznych ujęć popu- larnych tytułów książek i literackich postaci – forma humorystycznej refleksji poma- gającej w analizie i interpretacji literatury wśród młodych jej odbiorów.

Sukcesem w podnoszeniu poziomu czytelnictwa wśród najmłodszych będzie wskazanie młodemu odbiorcy możliwości wykorzystania dostępnych źródeł, w tym także elektronicznych, w odpowiednio opracowanej i dopasowanej do potrzeb roz- wojowych formie. Zespolenie działań szkoły, domu rodzinnego, akcji internetowych i biblioteki mogą wyraźnie przyczynić się do zażegnania kryzysu czytelniczego także wśród najmłodszych.

Zakończenie

Rozbudzanie pasji czytelniczych od jak najmłodszych lat życia owocuje w życiu indy- widualnym dziecka, rodziny, społeczności i narodu. Nieczytający obywatele nie mają realnych możliwości podnoszenia poziomu cywilizacyjnego w skali państwa. Wiedza, przyzwyczajenie do czytania dzieł literackich, wartościowych czasopism uzdalnia- ją czytającego do samodzielnego zwiększania swoich kwalifikacji i dalszego uczest- niczenia w kształceniu na kolejnych etapach swojego rozwoju. Pomocni na polu pro- mowania literatury mogą okazać się nauczyciele, bibliotekarze i rodzina dziecka oraz podejmowane inicjatywy i przedsięwzięcia.

Współcześnie zaobserwować można wiele działań mających na celu zachętę dziecka do uczestnictwa w wielu aktywnościach. Niektóre z nich dyktowane są chęcią szybkiego zarobku, sprzedaży jakiegoś produktu, przekazania w ukryty sposób nie- bezpiecznej ideologii. Oczywiście, są inicjatywy wartościowe i bezpieczne dla dziec- ka, na przykład organizowanie zabaw sportowych, zawodów plastycznych, gier ru- chowych, aktywnego spędzania wolnego czasu. Promowanie aktywności czytelniczej należy do zadań trudnych i odsuwanych przez wielu na plan dalszy. Zapoznanie się z lekturą i wejście w świat prozy czy poezji zawsze wymaga czasu i wysiłku intelek- tualnego, a także odpowiednich warunków i kosztów, o czym była mowa w tekście.

Trud i wysiłek podjęty przez człowieka zawsze powracają do niego w różnej for- mie i czasie. Dobrem, jakim czytelnik zostaje obdarowany dzięki obcowaniu z książ- ką, jest nie tylko jego rozwój intelektualny, rozbudowa słownika biernego i czynnego, większe elokwencja i erudycja, wzmocnienie swojej wyobraźni, katharsis różnych negatywnych emocji przeżywanych na co dzień, niwelowanie poczucia osamotnie- nia, przyrost wiedzy, ale także włączanie się w szeroko rozumianą kulturę czytelniczą. Dziecko od najmłodszych lat uczy się wyboru tego, co wymagające i trudne i potrafi odrzucać rzeczy, które są podawane wyłącznie w łatwej i przyjemnej formie. Nie re- zygnując z nich całkowicie, potrafi jednak sięgnąć po lekturę, która w odróżnieniu od różnych streszczeń, adaptacji filmowych, tzw. bryków i tekstów uproszczonych,

„wciąga” dziecko w świat wartości estetycznych, artystycznych, wychowawczych, du- chowych i społecznych.

Oswajanie z literaturą we wczesnym dzieciństwie może realnie przyczyniać się do zamiłowań czytelniczych w przyszłości. Dziecko będzie wiedzieć, po jaką książkę sięgnąć, treść jej będzie przyswajać efektywnie, a nade wszystko będzie znajdowało upodobanie w obcowaniu z literaturą. Chęć czytania jest kluczem do rozwoju czy- telniczego w skali kraju. Wartości, jakie odnajdujemy w literaturze dla dzieci, mają charakter wychowawczy i stanowią wzór dla kształtowanych cech i postaw wśród dzieci. Warto zatem wszelkimi dostępnymi sposobami promować literaturę od jak najmłodszych lat.

Bibliografia

Berelson B., O analizie treści, [w:] L. Gardner (red.), Handbook of Social Psychology,

Bortnowski S., Spór z polonistyką szkolną: szkice publicystyczne, Wydawnictwa Szkol- ne i Pedagogiczne, Warszawa 1988.

Frycie S., Ziółkowska-Sobecka M., Leksykon literatury dla dzieci i młodzieży, Wydaw- nictwo Filii Kieleckiej WSP w Piotrkowie, Piotrków Trybunalski 1999.

Gallagher K., Jak zachęcać do czytania: mini-lekcje dla uczniów gimnazjum i liceum, Wydawnictwo Sukurs, Gdańsk 2007.

Gołębiewski Ł., Śmierć książki. No future book, Biblioteka Analiz, Warszawa 2008.

Górecka D., Sztombka E., Urbaniak I., Praca z tekstem, czyli analiza i interpretacja tekstu literackiego, Wydawnictwo Annał, Łódź 2001.

Janus-Sitarz A., Przyjemność i odpowiedzialność w lekturze. O praktykach czytania li- teratury w szkole, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Uni- versitas, Kraków 2009.

Koźmińska I., Olszewska E., Z dzieckiem w świat wartości, Świat Książki, Warszawa 2014.

Mikołajewski J., Kartka za kartką. Rozmowa z Joanną Papuzińską, https://wyborcza. pl/7,75517,1919862.html [dostęp: 23.11.2016].

Papuzińska J., Dziecięce spotkania z literaturą, Centrum Edukacji Bibliotekarskiej, In- formacyjnej i Dokumentacyjnej, Warszawa 2007.

Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 1995.

Stasińska B., Czytelnictwo i dostęp do książki. Raport Obywateli Kultury, Obywatele Kultury 2010.

Wajda A., Metodyka i organizacja czytelnictwa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983.

Promoting reading among children

Abstract: An important task relating to the youngest readers and recipients of literature is to encourage them to read books and magazines. This study presents the conclusions and results of research conducted using a qualitative method along with the interpretation and analysis. The problem of the disappearance of interest in serious fictional literature motivates the search for new ways to promote reading among children. The article con- siders the value of children’s literature, outlines the current reading crisis and ways to promote a reading culture among the youngest readers of literature.

Keywords: children’s reading, promotion of reading culture, literary values, children’s literature

About the Author

Jan Czechowski – assistant professor at the Institute of Humanities and Social Sciences at the Capt. Witold Pilecki Malopolska State University in Oświęcim. He gained research and teaching experience at the Jagiellonian University, the Pedagogical University of Cra- cow, the B. Czech Academy of Physical Education in Cracow, the Social Academy of Sci- ences in Łódź, the Higher School of Security in Poznań, University of Humanities and Economics in Lodz, the B. Jański Higher School in Cracow, the Tarnów Higher School in Tarnów, the Contemporary Music School in Cracow. He is the author of 70 publications and has participated in national and international conferences. His research interests in- clude the field of sports pedagogy, axiology of education, educational literature for young recipients, interpersonal relations.

Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.

Jan Czechowski*