Ilona Szega*

KULTURA I WYCHOWANIE NR 1(25)/2024

Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi Filia w Wodzisławiu Śląskim e-mail: szegailona@gmail.com

Profilaktyka zachowań ryzykownych młodzieży

https://doi.org/10.25312/2083-2923.25_10ils

Wstęp

W okresie dojrzewania obserwuje się wyższą skłonność do podejmowania ryzyka, co stanowi typową cechę rozwojową. Niemniej jednak zachowania ryzykowne, które wykształcają się w tym okresie, często utrzymują się w dorosłości, wpływając na zdro- wie i ogólne samopoczucie w późniejszym życiu. W związku z tym istotne jest od- powiednie podejście profilaktyczne. Zachowania ryzykowne młodzieży często wiążą

* Ilona Szega – pedagog zdrowia, studentka studiów magisterskich w Akademii Humanistycz- no-Ekonomicznej w Łodzi na kierunku resocjalizacja z terapią, członkini Koła Naukowego Peda- gogiki Resocjalizacyjnej „De iure”, prelegentka konferencji naukowych. Zainteresowania naukowe: pedagogika zdrowia, dietetyka, tradycja jako element polskiej kultury, komunikacja wizualna czło- wieka, resocjalizacja zakładowa (zakłady karne, nieletni).

się z próbami radzenia sobie z trudnościami oraz osobistymi sytuacjami. Wspieranie nastolatków wymaga od dorosłych wysiłku w zrozumieniu tych zachowań i odpo- wiedniego reagowania1.

Ryzykowne zachowanie ma tendencję do podążania typową trajektorią: jego nasilenie jest niskie w dzieciństwie, wzrasta w okresie dojrzewania, osiąga szczyt w późnym okresie dojrzewania do wczesnej dorosłości, a następnie maleje w wieku dorosłym2. Odzwierciedla to lukę między dojrzałością biologiczną a społeczną na- stolatka. Procesy decyzyjne nastolatków różnią się w znaczący sposób od tych, jakie zachodzą u dorosłych. Po pierwsze, młodzież często nie docenia ryzyka i dostrzega większe potencjalne korzyści z ryzykownych zachowań. Po drugie, podczas gdy do- rośli unikają ryzykownych zachowań, angażując się w rozumowanie oparte na sed- nie (definiowane jako rozumowanie oparte na intuicyjnych reakcjach wynikających z edukacji i doświadczeń), nastolatkom brakuje doświadczenia, aby zastosować takie rozumowanie, i często przejawiają oni ograniczone zrozumienie możliwych konse- kwencji swoich działań3. Warto również zauważyć, że młodzież w tym okresie jest emocjonalnie niestabilna i często doświadcza negatywnych emocji, takich jak złość, poczucie winy, depresja, wstyd i niepokój. Te negatywne emocje powodują, że niektó- rzy nastolatkowie są bardziej wrażliwi, a problem z maskowaniem strachu i wrażli- wości staje się częsty. Jeśli dorośli nie zdają sobie z tego sprawy, nasilają się konflikty między dorosłym a młodzieżą, co sprzyja zachowaniom ryzykownym młodych ludzi. Wielu nastolatków może skutecznie unikać napięć emocjonalnych, ale w pewnych stresujących sytuacjach mogą oni podejmować próby uzależnień i próby samobójcze. Wskazuje się, że część młodzieży przeżywa ten okres bardziej stresująco i nie radzi sobie skutecznie ze swoimi problemami – z tych powodów wzrasta wskaźnik samo- bójstw wśród nastolatków.

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie istoty profilaktyki zachowań ry- zykownych wśród młodzieży, wyjaśnienie ich przyczyn i konsekwencji, a także pod- kreślenie roli profilaktyki w promowaniu zdrowia i redukcji negatywnych skutków zachowań ryzykownych. Kolejnym celem jest omówienie różnorodnych strategii i na- rzędzi profilaktycznych, które służą ograniczeniu występowania zachowań ryzykow- nych i poprawie zdrowia młodzieży. Szczególną uwagę poświęcono w pracy znacze- niu działań profilaktycznych prowadzonych na różnych poziomach: indywidualnym, społeczno-instytucjonalnym i środowiskowym. Analizowane są różne podejścia, ta- kie jak edukacja zdrowotna, rozwijanie umiejętności społecznych, kreowanie środo-

1 K. Ostaszewski, Zachowania ryzykowne młodzieży w perspektywie mechanizmów resilience, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2014, s. 25–29.

2 D. Romer, V.F. Reyna, T.D. Satterthwaite, Beyond stereotypes of adolescent risk taking: Plac- ing the adolescent brain in developmental context, „Developmental Cognitive Neuroscience” 2017, vol. 27, s. 19–34.

3 S.J. Blakemore, T.W. Robbins, Decision-making in the adolescent brain, „Nature Neurosci- ence” 2012, vol. 9, s. 84–91.

wisk sprzyjających zdrowiu oraz współpraca między różnymi instytucjami. Poprzez przedstawienie istoty i znaczenia profilaktyki zachowań ryzykownych artykuł ma na celu uświadomienie społeczeństwu, w tym osobom pracującym z młodzieżą, potrze- by podejmowania działań profilaktycznych, które zapobiegają negatywnym skutkom zachowań ryzykownych.

Podejmowanie ryzyka przez nastolatka

Ryzyko to ogólna koncepcja, która nie ogranicza się do zachowań niezgodnych z pra- wem lub niebezpiecznych. Zdrowe podejmowanie ryzyka obejmuje społecznie ak- ceptowalne i konstruktywne zachowania ryzykowne oraz jest uważane za niezbędną i normatywną część okresu dojrzewania4. Podejmowanie zdrowego ryzyka pozwala nastolatkom uczyć się i rozwijać. Badania określają takie postępowanie również jako bezpieczne, pozytywne, prospołeczne i adaptacyjne. Dzięki niemu młodzi ludzie odkrywają świat i stają się bardziej niezależni. Taka postawa umożliwia także kwe- stionowanie wartości, moralności i przekonań, których ich nauczono, i prowadzi do rozwoju własnej tożsamości, odrębnej od tożsamości rodziców, rodzin i rówieśników. Ponadto zdrowe podejmowanie ryzyka daje szansę na ćwiczenie podejmowania decy- zji, przetestowanie nowych umiejętności rozwiązywania problemów oraz rozwinięcie realistycznej oceny siebie, innych ludzi i otaczającego świata5. W przeciwieństwie do tego niezdrowe podejmowanie ryzyka obejmuje zachowania, które mogą prowadzić do negatywnych konsekwencji przewyższających potencjalne korzyści, a także mogą opóźniać lub zaburzać rozwój nastolatków. Od dzieciństwa do okresu dojrzewania obserwuje się znaczny wzrost takich niezdrowych, ryzykownych zachowań. Nie wszy- scy nastolatkowie angażują się często w te działania, chociaż wielu z nich ekspery- mentuje.

Kulturowe i rozwojowe uwarunkowania podejmowania ryzyka przez młodzież

Podejmowanie ryzyka przez młodzież może być rezultatem naturalnego rozwoju oraz wpływu czynników społeczno-kulturowych. Badania literaturowe wskazują, że zdolność do rozpoznawania potencjalnych zagrożeń wzrasta wraz z wiekiem. Starsze dzieci częściej wykazują skłonność do optymistycznego przekonania, że unikną ob- rażeń w porównaniu do młodszych dzieci. Ponadto nastolatki są bardziej skłonne do przyjęcia odpowiedzialności za ewentualne konsekwencje wynikające z ryzykownych

4 N. Duell, L. Steinberg, Positive risk taking in adolescence, „Child Development Perspectives” 2019, vol. 13(1), s. 48–52.

5 L. Steinberg, Risk taking in adolescence: What changes, and why?, „Annals of the New York Academy of Science” 2004, vol. 1021, s. 51–58.

działań. Wydaje się, że indywidualne cechy dziecka, takie jak czynniki poznawcze i temperament, mają większe znaczenie w przewidywaniu tendencji do podejmowa- nia lub unikania ryzyka niż sam wiek6.

Kontekst społeczny rówieśników odgrywa kluczową rolę w podejmowaniu ryzy- ka przez nastolatków. Zachowania ryzykowne, takie jak brawurowa jazda, używanie substancji psychoaktywnych i działalność przestępcza, najczęściej występują w obec- ności rówieśników7. Okres dojrzewania to również czas rozwojowy, w którym zacho- dzą istotne zmiany w kontekście społecznym i zachowaniach społecznych. Pojawiają się pierwsze związki uczuciowe i seksualne, rozwijają się intymne przyjaźnie, a także wzrasta znaczenie statusu wśród rówieśników. Nic więc dziwnego, że wpływ rówie- śników, zwłaszcza jeśli chodzi o śmiałe zachowania, staje się ważniejszy niż wpływ rodziców lub indywidualne podejmowanie decyzji8.

Wpływ rodziny na zachowania ryzykowne młodzieży jest powszechnie uznawany za ważny czynnik determinujący ich występowanie. Badania naukowe konsekwentnie podkreślają rolę rodziny w kształtowaniu postaw, wartości oraz norm społecznych, które mogą wpływać na zachowania młodych osób. Rodzina jako pierwotne środo- wisko wychowawcze i socjalizacyjne wpływa na kształtowanie się wzorców zacho- wań u młodzieży. Mechanizm naśladowania jest jednym z kluczowych aspektów tego wpływu. Jeżeli rodzice angażują się w zachowania ryzykowne, takie jak nadużywanie substancji psychoaktywnych, palenie papierosów czy spożywanie alkoholu, istnieje większe prawdopodobieństwo, że ich dzieci będą podążać tą samą drogą. Wynika to z procesu modelowania, w ramach którego młodzież czerpie wzorce zachowań z otaczającego ją środowiska rodzinnego. Ponadto jakość komunikacji w rodzinie ma znaczący wpływ na zachowania młodzieży. Rodziny, które charakteryzują się otwar- tą i zdrową komunikacją, w której młodzież może swobodnie wyrażać swoje myśli, uczucia oraz obawy, są bardziej skłonne do nawiązywania dialogu na temat zachowań ryzykownych. Komunikacja oparta na wzajemnym szacunku, empatii oraz wspierają- ca rozwijanie umiejętności podejmowania odpowiedzialnych decyzji może stanowić czynnik ochronny przed ryzykownymi zachowaniami9.

Rodzina może dodatkowo pełnić funkcję źródła wsparcia emocjonalnego oraz społecznego dla młodzieży. Kiedy rodzice są obecni i aktywnie zaangażowani w życie swoich dzieci, dostarczając im wsparcia emocjonalnego, budują poczucie więzi i bez- pieczeństwa, co może zmniejszać skłonność do zachowań ryzykownych. Stabilność

6 B.A. Morrongiello, J. Lasenby-Lessard, Psychological determinants of risk taking by children: an integrative model and implications for interventions, „Injury Prevention” 2007, vol. 1, s. 20–25.

7 D. Albert, J. Chein, L. Steinberg, The teenage brain: Peer influences on adolescent decision making, „Current Directions in Psychological Science” 2013, vol. 22(2), s. 114–120.

8 Y. Liao, Z. Huang, J. Huh, M.A. Pentz, C.P. Chou, Changes in friends’ and parental influenc- es on cigarette smoking from early through late adolescence, „Journal of Adolescent Health” 2013, vol. 53(1), s. 132–138.

9 L. Pietruszka, Środowisko rodzinne a zachowania ryzykowne dzieci i młodzieży, „Roczniki Pe- dagogiczne” 2014, nr 6(42), s. 51–68.

rodzinna oraz jakość relacji rodzinnych są istotne dla zdrowego rozwoju i redukcji ryzyka wystąpienia niepożądanych zachowań młodzieży. Naturalnym etapem rozwo- jowym i jednocześnie fundamentalnym okresem w indywidualnej biografii każde- go człowieka jest dzieciństwo i czas dorastania, kojarzone zwykle z okresem radości i beztroski. Z poziomem jakości życia na tym etapie wiążą się bowiem szanse rozwoju człowieka i jego życiowe osiągnięcia. Ważnym aspektem wpływu rodziny na zacho- wania ryzykowne młodzieży jest również jej funkcja w przekazywaniu norm społecz- nych. Rodzice mogą wpływać na kształtowanie się wartości i norm, które regulują postępowanie młodzieży.

Rodzaje i rozpowszechnienie zachowań wysokiego ryzyka

Według raportu Zachowania ryzykowne opracowanego przez Instytut Matki i Dziec- ka w 2017 roku do najczęstszych zachowań ryzykownych wśród młodzieży należą:

• używanie substancji psychoaktywnych (palenie tytoniu, picie alkoholu, używa- nie marihuany i innych narkotyków, zażywanie leków psychotropowych),

• przedwczesna aktywność seksualna,

• zachowania agresywne, przemoc, cyberprzemoc,

• zagrożenia behawioralne związane z nadmiernym korzystaniem z telefonu, graniem w gry komputerowe i inne, hazardem, internetem,

• drobne wykroczenia, wandalizm, chuligaństwo,

• zaniedbywanie obowiązków szkolnych,

• ucieczki z domu,

• nieprawidłowe nawyki żywieniowe10.

Specjaliści szczególnie zainteresowali się kilkoma zachowaniami wysokiego ry- zyka ze względu na ich częste występowanie wśród młodzieży. Wiele z tych zacho- wań powoduje dużą liczbę zgonów i obrażeń wśród nastolatków oraz ma negatywny wpływ na całe społeczeństwo.

Okres adolescencji charakteryzuje się niestabilnością emocjonalną oraz częstym doświadczaniem negatywnych emocji, takich jak złość, poczucie winy, depresja, wstyd i niepokój. Te negatywne emocje sprawiają, że niektórzy młodzi ludzie stają się bardziej wrażliwi, a często maskują swoje lęki i wrażliwość. Brak świadomości do- rosłych w tej kwestii może prowadzić do zaostrzenia konfliktów między dorosłymi a młodzieżą. W odpowiedzi na te negatywne emocje niektórzy nastolatkowie mogą próbować złagodzić napięcie poprzez podejmowanie zachowań uzależniających lub nawet podejmowanie prób samobójczych. Z drugiej strony istnieje grupa młodzieży, która nie radzi sobie skutecznie ze stresem i swoimi problemami, co przyczynia się do wzrostu wskaźnika samobójstw wśród tej grupy wiekowej.

10 A. Dzielska, Zachowania ryzykowne, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2017, s. 5.

Przemoc i agresja są uważane za główne problemy doświadczane współcześnie we wszystkich dziedzinach życia i należą zarazem do najważniejszych kwestii zarówno pod względem profilaktyki, jak i ochrony zdrowia psychicznego w dzieciństwie i okresie dojrzewania. Zachowania aspołeczne w dzieciństwie i okresie dojrzewania są klasyfikowane według zaburzeń zachowania i prowadzą do zachowań ryzykow- nych, impulsywności, kradzieży, wandalizmu, agresji fizycznej i psychicznej, znęcania się, ucieczek z domu i wagarowania.

Obecnie obserwujemy narastające zagrożenie związane z problemem uzależnień wśród dzieci i młodzieży. W badaniu przeprowadzonym w 2021 roku przez Funda- cję Centrum Badania Opinii Społecznej, podobnie jak we wcześniejszych pomia- rach, napoje alkoholowe okazały się najbardziej rozpowszechnioną substancją psy- choaktywną wśród młodzieży szkolnej, po którą sięga ona częściej niż po papierosy czy narkotyki. Z badań wynika, że w 2021 roku 66% uczniów przynajmniej raz piło piwo, 62% – wódkę i inne mocne alkohole, a 37% – wino. Najczęściej zażywane przez uczniów były marihuana i haszysz. Zażywał je co piąty uczeń. Przyjmowanie leków uspokajających i nasennych, nieprzepisanych przez lekarza, kiedykolwiek w życiu za- deklarował co piąty uczeń.

Zachowanie ryzykowne młodzieży, takie jak nadmierne korzystanie z telefonu, granie w gry komputerowe, zaangażowanie w hazard oraz nadmierne korzystanie z internetu, niesie ze sobą szereg zagrożeń behawioralnych. Uzależnienie od inter- netu, znane również jako internetoholizm lub siecioholizm, reprezentuje relatywnie nowe zjawisko, które wykazuje wyraźny dynamiczny rozwój. Może ono prowadzić do izolacji oraz zaniedbywania różnych form aktywności społecznej, nauki, aktywnego wypoczynku, higieny osobistej oraz zdrowia11. Takie zachowania skutkują negatyw- nymi konsekwencjami zarówno dla zdrowia fizycznego, jak i psychicznego młodzie- ży. Nadmierne korzystanie z telefonu i gier komputerowych może prowadzić do pro- blemów związanych z uzależnieniem, dezorganizacją czasu, ograniczoną aktywnością fizyczną, a także zaburzeniami snu. Ponadto może ono oddziaływać negatywnie na relacje społeczne, powodować izolację społeczną oraz obniżać zdolność koncentracji i nauki. Zaangażowanie w hazard, na przykład zakłady sportowe czy gry hazardowe, wiąże się z ryzykiem uzależnienia, problemów finansowych, a także z niekorzystnym wpływem na funkcjonowanie społeczne i rodzinne. Co więcej, nadmierne korzysta- nie z internetu, zwłaszcza w kontekście przeglądania stron pornograficznych, może prowadzić do zaburzeń seksualnych oraz problemów emocjonalnych. Dla niektórych ludzi internet jest częścią pracy, rozrywki i komunikacji, jednak korzystanie z sieci może wymykać się spod kontroli i mieć niewłaściwy wpływ na ich życie12.

11 H. Tomaszewska, Młodzież, rówieśnicy i nowe media. Społeczne funkcje technologii komuni- kacyjnych w życiu nastolatków, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2012, s. 250–274.

12 J. Jarczyńska, Problematyczne korzystanie z Internetu przez młodzież i młodych dorosłych – przegląd narzędzi do przesiewowej oceny tego zjawiska, „Przegląd Pedagogiczny” 2015, nr 1, s. 119–136.

Dojrzewanie to czas poszukiwań i często wiąże się z eksperymentowaniem z sek- sem. Na całym świecie każdego dnia ponad milion osób zaraża się chorobami prze- noszonymi drogą płciową. Od ponad trzech dekad badania zachowań seksualnych nastolatków stanowią fundamentalny element literatury naukowej dotyczącej cho- rób zakaźnych. Infekcje przenoszone drogą płciową (STI) mają ogromne znaczenie dla osób zaangażowanych w poprawę zdrowia populacji, szczególnie w przypadku nastolatków. Na całym świecie najwyższe odnotowane wskaźniki chorób przenoszo- nych drogą płciową występują wśród osób w wieku od 15 do 24 lat; do 60% nowych zakażeń i połowa wszystkich osób żyjących z HIV na całym świecie jest w tej gru- pie wiekowej. Według Światowej Organizacji Zdrowia każdego dnia przybywa po- nad 1 milion chorób przenoszonych drogą płciową. W 2020 roku WHO oszacowała 374 miliony nowych zakażeń jedną z czterech chorób przenoszonych drogą płciową13. Pokazuje to ogromną skalę problemu i wyzwanie dla profilaktyki tego rodzaju zacho- wań ryzykownych.

Szkody zdrowotne i rozwojowe są również powodowane przez inne nierozważne zachowania lub przez zaniechania. Przykłady takich zachowań to nieprawidłowe na- wyki żywieniowe oraz brak aktywności fizycznej. Zgodnie z wynikami badania PIT- NUTS (2016) około 10% dzieci w wieku 1–3 lata ma nadwagę/otyłość, a dodatkowe 18,4% jest zagrożone nadmierną masą ciała. Problem nadwagi i otyłości dotyczy też niemal co trzeciego ośmiolatka (badanie COSI, 2016). U starszych dzieci i młodzieży nie jest znacząco lepiej. Według danych uzyskanych z ogólnopolskiego badania prze- prowadzonego przez Instytut Żywności i Żywienia wśród uczniów (10–16 lat) pro- blem nadmiernej masy ciała dotyczy co piątego ucznia, przy czym częściej występuje u chłopców niż u dziewcząt. Najnowsze (2018) wstępne wyniki badania zachowań zdrowotnych młodzieży w wieku 11–15 lat (międzynarodowe badanie HBSC, w któ- rym od wielu lat uczestniczy również Polska) wskazują, że nadmierna masa ciała wy- stępuje u 29,7% chłopców i 14,3% dziewcząt. Analiza wyników badań wykazała, że ponad jedna czwarta młodzieży (25,33%) jedzenie, głównie słodycze, traktuje jako sposób na redukcję stresu. Postęp w dziedzinie technologii informacyjnych i komuni- kacyjnych powoduje, że młode pokolenie przejawia niższy poziom aktywności fizycz- nej14. Epidemia nadwagi i otyłości wśród młodego pokolenia jest niezwykle niepoko- jącym problemem o szerokim zakresie negatywnych skutków zarówno dla jednostek, jak i dla społeczeństwa jako całości. Wzrost wskaźników nadwagi i otyłości wśród młodzieży jest nie tylko związany z obciążeniem zdrowotnym, ale również z poważ- nymi implikacjami społecznymi, ekonomicznymi i psychologicznymi. Niezdrowe wzorce żywieniowe i niski poziom aktywności fizycznej w okresie młodości mogą

13 Sexually transmitted infections (STIs), 2022, World Health Organization, https://www.who. int/news-room/fact-sheets/detail/sexually-transmitted-infections-(stis) [dostęp: 17.05.2024].

14 K. Kocka i in., Nawyki żywieniowe i aktywność fizyczna młodzieży szkół ponadgimnazjalnych jako czynniki ryzyka wystąpienia otyłości = School students’ dietary habits and physical activity as a risk factor of the obesity, „Journal of Education, Health and Sport” 2016, vol. 6(7), s. 439–452.

prowadzić do wystąpienia poważnych schorzeń, takich jak cukrzyca typu 2, choro- by serca, nadciśnienie tętnicze, problemy ortopedyczne i psychiczne. Ponadto oty- łość w młodym wieku może prowadzić do długotrwałych problemów zdrowotnych w wieku dorosłym. W związku z tym konieczne jest podejmowanie skutecznych dzia- łań profilaktycznych i interwencyjnych w celu odwrócenia tego niepokojącego trendu i promowania zdrowego stylu życia wśród młodzieży.

Promocja zdrowia i profilaktyka zachowań ryzykownych

Istnieje możliwość istotnego ograniczenia niebezpiecznych konsekwencji ryzykow- nych zachowań młodzieży poprzez podejmowanie działań profilaktycznych. Szacuje się, że dzięki temu można by zapobiec trzem czwartym zgonów wśród nastolatków. Ponadto jest duże prawdopodobieństwo, że profilaktyka znacząco wpłynie na redukcję innych negatywnych skutków wynikających z zachowań ryzykownych. Skuteczność takich działań profilaktycznych zależy w dużej mierze od praktycznego wykorzysta- nia wiedzy naukowej. Ważnym aspektem tej wiedzy jest pełne zrozumienie specyfiki i przyczyn problematycznego zachowania w okresie dojrzewania. Wykorzystanie tej wiedzy w tworzeniu programów profilaktycznych może przynieść młodemu pokole- niu wymierne korzyści zarówno pod względem zdrowotnym, jak i społecznym.

Wiele programów profilaktycznych, które mają na celu zapobieganie uzależnie- niom, niestety charakteryzuje się niską skutecznością. Wynika to głównie z negatyw- nego modelu, który skupia się jedynie na unikaniu szkodliwych substancji i sytuacji oraz szukaniu zewnętrznej pomocy, zamiast koncentrować się na rozwijaniu umiejęt- ności i dojrzałej postawy wobec życia.

Według raportu Najwyższej Izby Kontroli (NIK) dostęp do profilaktyki i lecze- nia dla dzieci i młodzieży z zaburzeniami metabolicznymi wynikającymi z otyłości był ograniczony. Czas oczekiwania na wizytę u specjalisty wynosił nawet ponad rok. Mimo że otyłość została uznana za chorobę cywilizacyjną, a leczenie tego schorze- nia – za jeden z priorytetów w Narodowym Programie Zdrowia na lata 2016–2020, działania podejmowane przez kolejnych ministrów zdrowia nie tylko nie spowodo- wały spadku liczby dzieci i młodzieży z nadwagą, ale nawet nie zahamowały wzro- stu tej liczby. W 2020 roku Najwyższa Izba Kontroli opublikowała raport z kontroli placówek podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) oraz ambulatoryjnej opieki specja- listycznej (AOS) w okresie od stycznia 2018 roku do końca marca 2020 roku w kon- tekście redukcji masy ciała u pacjentów poniżej 18. roku życia, u których zdiagno- zowano problem otyłości. Ustalono, że jedynie kilkanaście procent tych pacjentów odnotowało spadek masy ciała. Kontrolerzy Izby wskazali, że niewielka skuteczność leczenia wynikała z błędów diagnostycznych oraz przestarzałych metod terapii. Po- nadto niewystarczająca uwaga została poświęcona profilaktyce. Raport NIK ujawnił, że ponad połowa kontrolowanych placówek POZ nie zastosowała żadnych środków

w celu zapobiegania otyłości i nadwadze. Praktyki profilaktyczne ograniczały się głównie do udzielania ustnych pouczeń oraz przekazywania materiałów promocyj- nych opracowanych przez firmy farmaceutyczne. Zdaniem Izby świadczy to o tym, że brakuje skoordynowanych działań i całościowego podejścia do problemu, które obej- mowałoby działania profilaktyczno-edukacyjne, skuteczną diagnostykę oraz szybki dostęp do efektywnego leczenia.

Eksperci wskazują, że inicjatywy służące przeciwdziałaniu zachowaniom ryzy- kownym powinny być wielokierunkowe i prowadzone w obrębie rodziny, szkoły oraz na poziomie samorządowym i centralnym. Zachowania dziecka kształtuje bowiem wiele czynników. Nauczyciele w swojej pracy wychowawczej powinni pamiętać, że dziecko, któremu się stawia wymagania i kontroluje ich respektowanie, zbuduje wła- sne wewnętrzne granice oraz ma szansę na wytworzenie zdrowego systemu wartości intelektualnych, psychicznych i emocjonalnych. Każdy pedagog, rozpoczynając pracę wychowawczą, powinien więc traktować jako priorytet kształtowanie właściwych po- staw swych podopiecznych.

Bibliografia

Albert D., Chein, J., Steinberg L., The teenage brain: Peer influences on adolescent de- cision making, „Current Directions in Psychological Science” 2013, vol. 22(2),

s. 114–120.

Blakemore S.J., Robbins T.W., Decision-making in the adolescent brain, „Nature Neu- roscience” 2012, vol. 9, s. 1184–1191.

Duell N., Steinberg L., Positive risk taking in adolescence, „Child Development Per- spectives” 2019, vol. 13(1), s. 48–52.

Dzielska A., Zachowania ryzykowne, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2017. Jarczyńska J., Problematyczne korzystanie z Internetu przez młodzież i młodych doro-

słych – przegląd narzędzi do przesiewowej oceny tego zjawiska, „Przegląd Pe- dagogiczny” 2015, nr 1, s. 119–136.

Kocka K., Bartoszek A., Fus M., Rząca M., Łuczyk M., Bartoszek A., Muzyczka K., Nowicki G., Ślusarska B., Nawyki żywieniowe i aktywność fizyczna młodzieży szkół ponadgimnazjalnych jako czynniki ryzyka wystąpienia otyłości = School students’ dietary habits and physical activity as a risk factor of the obesity,

„Journal of Education, Health and Sport” 2016, vol. 6(7), s. 439–452.

Liao Y., Huang Z., Huh J., Pentz M.A., Chou C.P., Changes in friends’ and parental influences on cigarette smoking from early through late adolescence, „Journal of Adolescent Health” 2013, vol. 53(1), s. 132–138.

Morrongiello B.A., Lasenby-Lessard J., Psychological determinants of risk taking by children: an integrative model and implications for interventions, „Injury Pre- vention” 2007, vol. 1, s. 20–25.

Ostaszewski K., Zachowania ryzykowne młodzieży w perspektywie mechanizmów resi- lience, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2014.

Pietruszka L., Środowisko rodzinne a zachowania ryzykowne dzieci i młodzieży, „Rocz- niki Pedagogiczne” 2014, nr 6(42), s. 51–68.

Reyna V.F., A new intuitionism: Meaning, memory, and development in fuzzy-trace the- ory, „Judgment and Decision Making” 2012, vol. 7(3), s. 332–359.

Romer D., Reyna V.F, Satterthwaite T.D., Beyond stereotypes of adolescent risk taking: Placing the adolescent brain in developmental context, „Developmental Co- gnitive Neuroscience” 2017, vol. 27, s. 19–34.

Sexually transmitted infections (STIs), 2022, World Health Organization, https://www. who.int/news-room/fact-sheets/detail/sexually-transmitted-infections-(stis) [dostęp: 17.05.2024].

Steinberg L., Risk taking in adolescence: What changes, and why?, „Annals of the New York Academy of Science” 2004, vol. 1021, s. 51–58.

Tomaszewska H., Młodzież, rówieśnicy i nowe media. Społeczne funkcje technologii ko- munikacyjnych w życiu nastolatków, Wydawnictwo Akademickie Żak, War- szawa 2012.