Renata Matusiak*

KULTURA I WYCHOWANIE NR 1(25)/2024

Państwowa Uczelnia Zawodowa im. prof. Stanisława Tarnowskiego w Tarnobrzegu https://orcid.org/0000-0001-7035-4443

e-mail: renatamatusiak@poczta.onet.eu

Higiena cyfrowa jako profilaktyka zdrowia psychicznego uczniów

https://doi.org/10.25312/2083-2923.25_02rm

Wstęp

Pojęcie higiena cyfrowa odnosi się do zestawu praktyk i nawyków mających na celu utrzymanie zdrowego i bezpiecznego środowiska w świecie cyfrowym. Po- maga to w minimalizowaniu potencjalnych zagrożeń związanych z korzystaniem

* Renata Matusiak – psycholog, pedagog, pracownik poradni psychologiczno-pedagogicznej, adiunkt w Państwowej Uczelni Zawodowej im. prof. Stanisława Tarnowskiego w Tarnobrzegu. Au- torka licznych publikacji naukowych z zakresu profilaktyki, zdrowia psychicznego i uzależnień. Zainteresowania naukowe: terapia rodzin, zaburzenia zachowania i emocji u dzieci i młodzieży, po- moc psychologiczno-pedagogiczna, psychologia wychowania, psychoedukacja.

z technologii, takich jak nadużywanie urządzeń elektronicznych, zmęczenie cyfrowe, a także ochrona prywatności online. Chociaż samo pojęcie higieny cyfrowej jest sto- sunkowo nowe, jego korzenie sięgają zmieniającego się krajobrazu technologicznego i społecznego. Nie ma jednego określonego twórcy pojęcia higiena cyfrowa, ponieważ ewoluowało ono w odpowiedzi na rosnące znaczenie technologii cyfrowych w życiu codziennym1. Termin ten zaczął nabierać popularności w miarę zwiększania się za- stosowań komputerów i internetu.

Do rozwoju wiedzy i działań w zakresie higieny cyfrowej przyczyniło się Ame- rican Academy of Pediatrics (AAP)2. Organizacja ta zaczęła promować zasady bez- piecznego korzystania z mediów cyfrowych dla dzieci i młodzieży, obejmujące umie- jętność równoważenia czasu spędzanego przed ekranem, ograniczanie czasu dla małych dzieci oraz wspieranie pozytywnych doświadczeń online. Dostarczała także informacje o psychofizycznych konsekwencjach nadmiernego przebywania w sie- ci oraz o edukacji nieletnich pod kątem bezpieczeństwa w sieci3. Liczni eksperci do spraw bezpieczeństwa online (między innymi James P. Steyer, Jill Murphy) i organi- zacje, takie jak Common Sense Media4 czy Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę5, współ- pracują w zakresie edukowania ludzi na temat bezpiecznego korzystania z internetu i ochrony prywatności online.

Okres pandemii COVID-19 pokazał, że tendencja spędzania wolnego czasu w sieci dla większości użytkowników była jedyną możliwością ze względu na szybki i łatwy dostęp. Liczne badania i analizy wskazały6 na takie konsekwencje nadmierne- go korzystania z internetu, jak zaburzenia zachowania, obniżenie jakości życia, a tak- że zwiększenie liczby dzieci i młodzieży uzależnionych od internetu czy smartfona7. Skutkiem tych obserwacji jest wzrost zainteresowania tematyką higieny cyfrowej w celu zachowania zdrowia psychicznego użytkowników sieci8.

1 E. Kurowicka-Roman, Zarządzanie higieną cyfrową dzieci i młodzieży w czasie pandemii, [w:]

A. Decyk, B. Sitko, R. Stachyra, Wybrane problemy współczesnego świata w ujęciu interdyscyplinar- nym, ArchaeGraph, Łódź 2021, s. 23–26.

2 Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, https://fdds.pl/ [dostęp: 9.11.2023].

3 M.A. Moreno, M.A. Moreno, K.G. Egan, H.N. Young, E.D. Cox, Internet safety education for youth: stakeholder perspectives, „BMC Public Health” 2013, vol. 13, s. 1–6.

4 Common Sense Media, https://www.commonsensemedia.org/ [dostęp: 1.12.2023].

5 Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, dz. cyt.

6 Zob. J. Pyżalski, Zdrowie psychiczne i dobrostan młodych ludzi w czasie pandemii COVID-19 – przegląd najistotniejszych problemów, „Dziecko Krzywdzone. Teoria, Badania, Praktyka” 2021, nr 20(2), s. 92–115.

7 Ł. Buksa, Fonoholizm i profilaktyka uzależnienia od smartfona u dzieci i młodzieży, „Zeszyty Prasoznawcze” 2023, nr 1(253), s. 77–83; J. Pyżalski, N. Walter, Edukacja zdalna w czasie pandemii COVID-19 w Polsce – mapa głównych szans i zagrożeń. Przegląd i omówienie wyników najważniej- szych badań związanych z kryzysową edukacją zdalną w Polsce, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2021.

8 D. Pittaway, Digital Hygiene: Pandemic Lockdowns and the need to suspend fast Thinking, „Fi- losofia Theoretica: Journal of African Philosophy, Culture and Religions” 2020, vol. 9(3), s. 33–48.

Artykuł ma charakter przeglądowy i jest próbą usystematyzowania zagadnień z zakresu higieny cyfrowej i zdrowia psychicznego. Dokonano w nim analizy litera- tury źródłowej z dziedziny psychologii dzieci i młodzieży, konsekwencji nadmiernej ekspozycji na urządzenia elektroniczne i technologię cyfrową, a także zasad właści- wego korzystania z tych urządzeń. Autorka zwraca ponadto uwagę na rolę rodziców w procesie wychowania dzieci z uwzględnieniem zasad higieny cyfrowej, która jest nieodłącznym elementem higieny zdrowia psychicznego.

Higiena cyfrowa jako podstawa bezpieczeństwa dziecka

Janusz Morbitzer twierdzi, że młode pokolenie jest wręcz zanurzone w wirtualności9. Higiena cyfrowa mieści się także w ramach rozważań o edukacji medialnej. Grzegorz Ptaszek i Jacek Pyżalski podkreślają, że higiena cyfrowa jest niezbędna dla zachowania dobrostanu psychicznego uczniów i to najczęściej szkoła jest miejscem przekazywa- nia uczniom wiedzy o zasadach higieny cyfrowej10. Higienę cyfrową należy uznawać za jeden z wymogów bezpiecznego korzystania z sieci. Uczeń szkoły podstawowej powinien rozumieć, co oznacza termin higiena w kontekście korzystania z mediów. Dzięki temu będzie umiał wskazać podstawowe zasady higieny zarówno fizycznej, jak i psychicznej, związane z używaniem mediów. Do zasad tych zaliczamy na przykład odpowiednią długość czasu przebywania online (również w odniesieniu do innych aktywności), wybór odpowiedniego miejsca, poprawne ustawienie urządzeń czy wła- ściwą postawę ciała. Uczeń powinien identyfikować sytuacje, w których przekraczane są granice higieny korzystania z mediów, zarówno przez niego, jak i przez bliskich – na przykład powinien zauważyć, gdy ktoś z jego otoczenia zbyt intensywnie korzysta z gier komputerowych lub spędza za dużo czasu na rozmowach telefonicznych. Po- winien ponadto rozumieć, że relacje za pośrednictwem mediów wpływają na relacje bezpośrednie. Wiedząc to, będzie umiał wskazać proste przykłady takich zależności, będzie zdawał sobie sprawę, że to, co publikuje w sieci społecznościowej na temat osób bliskich, kolegów, nauczycieli lub obcych, może mieć realne konsekwencje dla bezpośrednich relacji z tymi osobami lub innymi11.

9 J. Morbitzer, Edukacja medialna (małego) dziecka, [w:] J. Pyżalski (red.), Małe dzieci w świe- tle technologii informacyjno-komunikacyjnych. Pomiędzy utopijnymi szansami a przesadzonymi za- grożeniami, Wydawnictwo „Eter”, Łódź 2017, s. 2012.

10 Zob. G. Ptaszek, G.D. Stunża, J. Pyżalski, M. Dębski, M. Bigaj, Edukacja zdalna: co stało się z uczniami, ich rodzicami i nauczycielami, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2020.

11 W. Budzisz, M. Cywińska, R. Czajka, A. Dąbrowska, P. Drzewiecki, D. Głowacka, W. Gno- iński, A. Gruhn, L. Hojnacki, J. Jasiewicz, J. Lipszyc, W. Majewski, A. Mierzecka, E. Murawska-

-Najmiec, K. Siewicz, G. Stunża, P. Tafiłowski, M. Wilkowski, Ł. Wojtasik, M. Woźniak, M. Zaród, Katalog kompetencji medialnych, informacyjnych i cyfrowych, Fundacja Nowoczesna Polska, War- szawa 2014, s. 51.

Autorka artykułu definiuje zasady higieny cyfrowej jako ulegające ciągłej zmianie wy- tyczne dla zachowania balansu pomiędzy zdrowiem psychicznym a korzystaniem z no- wych technologii. Ciągłość zmian wynika z rozwoju technologii i konieczności dostoso- wania wytycznych do bieżących potrzeb i trudności występujących w zakresie zdrowia psychicznego, a także objawów somatycznych. Zasady higieny cyfrowej mogą być kierun- kowskazem do pielęgnowania zachowań cyfrowych pożądanych u dzieci i młodzieży, ale nie zastąpią wychowania w środowisku rodzinnym w obszarze zdrowego trybu życia.

Higiena cyfrowa powinna być traktowana jako elementarna część wychowania. Nie może jedynie ograniczać się do bezpiecznego korzystania z sieci czy krytycznej analizy informacji, ale musi przygotować dziecko do korzystania z innych możliwości spędza- nia wolnego czasu. Anna Błasik i Karolina Wilkosz wskazują, że między innymi przy- roda może być czynnikiem minimalizującym zagrożenia związane z nowymi mediami i doskonałą przestrzenią do spędzania czasu przez dziecko. Potrzebna jest równowaga pomiędzy technologią a przyrodą, co wpisuje się w założenia higieny cyfrowej12.

Neurobiologiczne przyczyny e-zmęczenia

Zmęczenie cyfrowe, znane również jako e-zmęczenie lub zmęczenie ekranowe, odno- si się do uczucia wyraźnego zmęczenia lub wyczerpania wynikającego z długotrwa- łego korzystania z urządzeń cyfrowych, takich jak komputery, smartfony czy table- ty13. Neurobiologiczne przyczyny zmęczenia cyfrowego są złożone i obejmują różne aspekty funkcji mózgu, wzroku i układu nerwowego, na przykład:

• Naprężenia oczu i mięśni – długotrwałe skupienie wzroku na ekranie może powodować napięcie mięśni oczu i prowadzić do zmęczenia wzroku14.

• Redukcja migdałków ciała modzelowatego15 – badania sugerują, że długotrwa- ła ekspozycja na ekrany może przyczyniać się do zmniejszenia aktywności mi-

  
  

  12 K. Wilkosz, A. Błasiak, Wychowanie przez przyrodę – wybrane współczesne aspekty, „Hory- zonty Wychowania” 2020, nr 19(52), s. 57–67.

  13 W.M. Czerski, Przeciążenie informacyjne wyzwaniem dla edukacji doby cyfrowej, „Przegląd Pedagogiczny” 2020, nr 2, s. 74–84.

  14 A. Ciecierska, M. Seredyka-Burduk, Wpływ nauki zdalnej na narząd wzroku studentów. Cz. 2. Ocena progresji wad refrakcji i przestrzegania zasad higieny podczas pracy przed monitorem urządzeń cyfrowych, „Optyka” 2022, nr 6(79), s. 50–53.

  15 Ciało modzelowate (łac. corpus callosum) to struktura wewnątrz mózgu, odgrywająca klu- czową rolę w łączeniu obu półkul mózgowych. Jest to gruby pas komórek nerwowych, umiesz- czony w poprzek środka mózgu, który umożliwia komunikację między lewą a prawą półkulą. Do jego funkcji zaliczamy wpływ na integrację sensoryczną i motoryczną, współpracę półkul, transfer informacji między obszarami sensorycznymi i motorycznymi obu półkul, zrozumienie świata ze- wnętrznego i wewnętrznego, integrację informacji pochodzących z różnych źródeł. Uszkodzenia ciała modzelowatego mogą prowadzić do zaburzeń w komunikacji między półkulami mózgowymi, co może wpływać na różne funkcje, takie jak koordynacja ruchowa, zdolność przetwarzania infor- macji i rozumienia języka.

  gdałków ciała modzelowatego, a przez to wpływać na funkcje związane z emo- cjami i reakcją na stres16.

  • Obniżenie poziomu dopaminy – nadmierne korzystanie z mediów społeczno- ściowych i ciągła aktywność online może wiązać się z obniżonym poziomem dopaminy, co jest uwarunkowane nagrodami i przyjemnością. Dopamina jest neuroprzekaźnikiem, czyli substancją chemiczną, która przesyła sygnały między komórkami nerwowymi w mózgu. Jest jednym z kluczowych neuro- transmiterów i odgrywa istotną rolę w regulacji wielu procesów biologicznych i funkcji mózgu. Odpowiada za regulację nastroju i uczuć (niedobór dopami- ny może być związany z depresją, podczas gdy jej nadmiar może występować w przypadku stanów maniakalnych). Jest związana z odczuwaniem przyjem- ności, nagród i motywacją. Udział w układzie nagrody mózgu sprawia, że dopamina wpływa na nasze zachowanie i podejmowanie decyzji. Oddziałuje także na funkcje poznawcze, takie jak pamięć, uwaga i procesy myślowe. Za- burzenia poziomu dopaminy mogą być związane z różnymi schorzeniami psychicznymi, takimi jak schizofrenia, choroba afektywna dwubiegunowa czy uzależnienia. Badania nad dopaminą stanowią obszar intensywnych badań na- ukowych w kontekście zdrowia psychicznego i fizycznego17.

  • Zaburzenia snu – używanie urządzeń elektronicznych przed snem może za- kłócać proces zasypiania ze względu na wpływ światła niebieskiego i pobudza- jącej treści. Zjawisko to jest związane z faktem, że światło niebieskie hamuje produkcję melatoniny, hormonu odpowiedzialnego za regulację snu i rytmu dobowego. Światło niebieskie może wpływać na jakość snu, zmniejszając jego głębokość, a także niekorzystnie oddziaływać na regenerację organizmu18.

    Symptomy neurobiologiczne e-zmęczenia mogą się objawiać w postaci zmęcze- nia wzroku, bólów głowy, trudności ze snem, problemów z koncentracją, podwyższo- nego poziomu stresu czy obniżonej motywacji.

    Należy zaznaczyć, że wpływ zmęczenia cyfrowego na poszczególne osoby może się różnić i nie wszyscy doświadczają tych samych objawów w jednakowy sposób. Skuteczne zarządzanie czasem korzystania z internetu, regularne przerwy i praktyko- wanie higieny cyfrowej służą łagodzeniu tych symptomów.

    
    

    16 A. Cudo, A. Misiuro, N. Kopiś-Posiej, M. Jaśkiewicz, T. Misiuro, Funkcjonowanie poznaw- cze a nałogowe korzystanie z portali społecznościowych – przegląd badań, „Psychiatria Polska” 2022, nr 56(3), s. 471–491.

    17 K. Tokarski, R. Stawarz, Wpływ nowych technologii przekazu informacji na rozwój mózgu – nowy wspaniały świat, „Wszechświat” 2021, t. 122, nr 1–3, s. 6–17.

    18 M. Przybysz, Edukacja medialna i kompetencje cyfrowe młodzieży, [w:] K. Cymanow-Sosin (red.), Edukacja medialna – zasady funkcjonowania w świecie nowych mediów, Homini, Kraków 2023, s. 44–49.

    Higiena cyfrowa w wychowaniu dziecka – zalecenia dla rodziców

    W dzisiejszym świecie dzieci coraz częściej korzystają z urządzeń cyfrowych w ce- lach edukacyjnych, dlatego ważne jest, aby rodzice dbali o higienę cyfrową i uczyli tego dzieci. Spędzanie przez najmłodszych coraz więcej czasu w sieci powoduje licz- ne dolegliwości somatyczne. Podstawową zasadą higieny cyfrowej jest ustalenie li- mitu czasu ekranowego. Rodzice powinni określić, ile czasu dziecko może spędzać przed ekranem w ciągu dnia, uwzględniając zarówno czas przeznaczony na naukę, jak i rozrywkę. W tym celu można opracować harmonogram dnia, w którym zostaną ustalone regularne godziny zajęć online oraz przerwy na przebywanie na świeżym powietrzu, ruch czy inne aktywności19.

    Do zasad higieny cyfrowej zaliczamy:

• dbałość o ergonomię – zadaniem rodziców jest zapewnienie dziecku miejsca do nauki i pracy spełniającego zasady ergonomii; odpowiednie krzesło, biurko i oświetlenie mogą pomóc w zapobieganiu problemom z postawą i wzrokiem;

• monitorowanie treści online – polega na regularnym sprawdzaniu, jakie treści dziecko ogląda i z jakich materiałów korzysta; warto używać narzędzi do kon- trolowania aktywności w sieci, aby filtrować treści zgodnie z wiekiem dziecka;

• przestrzeganie zasad bezpieczeństwa online – polega na nauczeniu dziecka zasad bezpiecznego korzystania z internetu, w tym ochrony prywatności, nie- udostępniania danych osobowych i unikania kontaktu z nieznajomymi online;

• zachęcanie do zdrowego stylu życia – związane jest z promowaniem aktywno- ści fizycznej, wprowadzaniem regularnych przerw od ekranu, a także zadba- niem o odpowiednią ilość snu, co jest ważne dla ogólnego zdrowia fizycznego i psychicznego dziecka;

• obecność i zaangażowanie rodzica – zainteresowanie tym, co dziecko robi onli- ne, pytanie o jego doświadczenia, uczucia i wątpliwości, gotowość do rozmowy,

• wspieranie kreatywności poprzez zachęcanie dziecka do korzystania z technolo- gii w sposób kreatywny, polegający na przykład na tworzeniu treści, programo- waniu, projektowaniu czy innych aktywnościach rozwijających umiejętności;

• ograniczenie dostępu do ekranu przed snem – zaleca się ograniczanie ekspo- zycji na ekrany przed snem, ponieważ światło niebieskie może wpływać na jakość snu; stworzenie z dzieckiem wieczornej rutyny przed pójściem spać, w której nie ma miejsca na korzystanie z urządzeń;

• elastyczność i otwartość na rozmowy – elastyczność wobec potrzeb dziecka i gotowość na dostosowanie zasad do zmieniającej się sytuacji; zachęcanie dziecka, by dzieliło się z rodzicem tym, czego doświadcza w sieci20.

19 A. Sklar, Sound, Smart, and Safe: A plea for teaching good digital hygiene, „Learning Land- scapes” 2017, vol. 10(2), s. 39–43.

20 E. Kurowicka-Roman, Zarządzanie higieną cyfrową…, dz. cyt., s. 27–31.

Równie ważne dla dobrostanu psychicznego są relacje, jakie dziecko buduje z ró- wieśnikami. Coraz częściej przenoszą się one do świata online. Wspólne spędzanie czasu i wchodzenie w bezpośrednie interakcje z innymi ludźmi zmniejsza ryzyko wykluczenia społecznego. Dopełnieniem higieny cyfrowej powinna być nauka dzieci i młodzieży, jak radzić sobie ze stresem, prawidłowo reagować na sytuacje stresowe, rozładowywać napięcie emocjonalne, na przykład poprzez techniki relaksacyjne, tre- ningi oddechowe21.

Wprowadzanie tych zaleceń do codziennego życia może pomóc w utrzymaniu zdrowej higieny cyfrowej w pracy z dzieckiem. Ważne jest, aby te zasady były spójne, elastyczne i dostosowane do indywidualnych potrzeb i wieku dziecka.

Psychosomatyczne symptomy wyczerpania cyfrowego

Wyrażenie wyczerpanie cyfrowe odnosi się do zjawiska, w którym intensywne ko- rzystanie z technologii cyfrowych, zwłaszcza komputerów, smartfonów i innych urządzeń elektronicznych, prowadzi do negatywnych skutków zdrowotnych. Psycho- somatyczne symptomy wyczerpania cyfrowego mogą obejmować różne objawy, za- równo fizyczne, jak i psychiczne22. Do najczęściej zgłaszanych przez użytkowników sieci zaliczamy:

• bóle głowy – długotrwałe korzystanie z ekranów komputerów i smartfonów może prowadzić do wzmożonego napięcia mięśni szyi i głowy, co może powo- dować bóle głowy;

• problemy ze snem – nadmierne korzystanie z urządzeń elektronicznych, zwłaszcza wieczorem, może wpływać na produkcję melatoniny, hormonu re- gulującego sen, co może prowadzić do trudności z zasypianiem;

• zmęczenie oczu – długi czas spędzony przed ekranem może powodować zmę- czenie oczu, suchość, podrażnienie i inne problemy związane ze wzrokiem;

• napięcie mięśniowe – długotrwała praca przy komputerze może przyczyniać się do nadmiernego napięcia mięśni, szczególnie w okolicy karku, ramion i pleców;

• zmiany nastroju – nadmierne korzystanie z mediów społecznościowych i in- nych platform online może prowadzić do uczucia izolacji społecznej, porów- nywania się z innymi i wzrostu stresu, co może wpływać na nastrój (analizy dotyczące postrzegania przez dorosłe kobiety własnej osoby w porównaniu z profilami kobiet z portali społecznościowych przeprowadzili B. Biegański,

A. Jaros, D. Kacprzak, D. Kroczak, M. Kruczyk23);

21 J. Pyżalski, Zdrowie psychiczne i dobrostan młodych ludzi…, dz. cyt.

22 Zob. J. Pyżalski, N. Walter, Edukacja zdalna w czasie pandemii…, dz. cyt.

23 Zob. B. Biegański, A. Jaros, D. Kacprzak, D. Kroczak, M. Kruczyk, Samoocena kobiet a Insta- gram – raport z badań, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa 2022.

• zespół nadmiernego używania internetu – zaburzenie obejmujące takie obja- wy, jak utrata kontroli nad korzystaniem z internetu, zaniedbywanie obowiąz- ków społecznych i zawodowych, uczucie niepokoju podczas prób ograniczenia czasu spędzanego online; poprzedza uzależnienie (A. Andrzejewski powiązał kompulsywne nadużywanie mediów społecznościowych z ryzykiem rozwoju zaburzeń odżywiania24);

• problemy z koncentracją – ciągłe przełączanie się między różnymi zadania- mi online może prowadzić do trudności w skupieniu uwagi na jednym zada- niu; błędne jest określenie, że niektórzy użytkownicy dysponują podzielnością uwagi, w rzeczywistości mamy do czynienia z tak zwaną przerzutnością uwa- gi; nadmierna ekspozycja na bodźce, szybkość zmiany obiektów uwagi może skutkować problemami z prawidłowością odbioru i koncentracją;

• stany lękowe i depresyjne – niezdrowe nawyki korzystania z technologii mogą przyczyniać się do wzrostu poziomu stresu, lęku i depresji (dlatego istotna jest reedukacja stresu)25.

Aby zmniejszyć ryzyko wyczerpania cyfrowego, zaleca się praktykowanie zdro- wych nawyków korzystania z technologii, takich jak regularne przerwy, kontrolowa- nie czasu spędzanego online, dbanie o aktywność fizyczną i rozwijanie offline relacji społecznych. Jeśli objawy są silne i przeszkadzają w codziennym funkcjonowaniu, za- leca się skonsultowanie się z profesjonalistą zdrowia psychicznego.

W ocenie autorki duża odpowiedzialność za naukę i stosowanie higieny cyfro- wej ciąży na rodzicach dzieci, w szczególności tych poniżej 10. roku życia. Rodzice w przeciwieństwie do nauczycieli mają możliwość kontrolowania tego, co robi dziec- ko w sieci, z jakimi treściami się zapoznaje oraz jak długo ma dostęp do urządzeń cyfrowych.

Aktywizujące techniki pracy online z uczniami – zalecenia dla nauczycieli

Aktywizujące techniki pracy z uczniami w szkole to zestaw metod i narzędzi eduka- cyjnych, które mają na celu zaangażowanie uczniów, pobudzenie ich aktywności, kre- atywności i samodzielnego myślenia. Te techniki mają sprawić, że proces nauczania stanie się bardziej interaktywny, dostosowany do indywidualnych potrzeb uczniów

24 Zob. A. Andrzejewski, Kompulsywne nadużywanie mediów społecznościowych a ryzyko rozwoju zaburzeń odżywiania – na przykładzie aplikacji Instagram, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio J – Paedagogia – Psychologia” 2018, vol. 31(2), s. 243–245.

25 D. Uchwat-Zaród, Edukacja zdalna – od mądrej dydaktyki do narzędzi cyfrowych, „Języki Obce w Szkole” 2020, nr 2, s. 45–48.

oraz skoncentrowany na rozwijaniu umiejętności praktycznych26. Przynoszą też więk- sze efekty w pracy nauczyciela.

Okres pandemii wymusił na placówkach szkolnych zastosowanie nauki online. Rozwinęły się umiejętności nauczycieli w zakresie zastosowania narzędzi do naucza- nia zdalnego, w wyniku czego przestało ono być nieznanym horyzontem. W higienie cyfrowej aktywizujące techniki pracy online powinny być kluczowe w pracy z ucznia- mi. Ich wykorzystanie może zmniejszać u uczniów zmęczenie, a zarazem pozwoli uzyskać pożądane efekty edukacyjne. Chociaż nastąpił powrót do pracy stacjonarnej, to nic nie stoi na przeszkodzie, aby nauczyciele i uczniowie wykorzystywali pracę on- line do sprawdzania czy pogłębiania wiedzy uczniów.

Jako zalecane narzędzia do stosowania w celu aktywizacji uczniów możemy wy- mienić:

• interaktywne platformy edukacyjne, takie jak Google Classroom, Moodle czy Microsoft Teams, które umożliwiają udostępnianie materiałów edukacyjnych w formie interaktywnych prezentacji, quizów czy gier edukacyjnych,

• zadania projektowe, czyli projekty, które wymagają współpracy online, zachę- cają do kreatywności i samodzielnego myślenia, dają uczniom możliwość wy- boru tematów projektów, aby zwiększyć ich zaangażowanie,

• platformy do pracy grupowej, takie jak Google Docs czy Microsoft Teams, umożliwiające uczniom współpracę przy projektach i zadaniach oraz przepro- wadzanie wirtualnych spotkań grupowych,

• gry edukacyjne online, dzięki którym uczniowie przyswajają wiedzę w sposób zabawny i interaktywny27,

• blogi edukacyjne i dyskusje online, na których uczniowie mogą dzielić się swo- imi refleksjami, komentarzami i opiniami,

• e-książki i multimedia, a także umożliwienie uczniom tworzenia własnych prezentacji multimedialnych,

• zadania kreatywne – prace plastyczne, prezentacje wideo, podcasty lub inne formy artystycznego wyrazu zaproponowane przez uczniów, konkursy na naj- ciekawsze projekty kreatywne,

• quizy i gry online przy użyciu platform do quizów, takich jak Kahoot! czy Quizizz, pozwalające na stworzenie konkurencji i stymulujące uczniów do nauki28.

Metody aktywizujące często angażują uczniów w proces nauki, sprawiając, że są oni bardziej zainteresowani tematem lekcji. To pozytywnie wpływa na ich motywację do nauki. Nauczycielom z kolei pozwalają dostosować sposób nauczania do różnych sty-

26 O. Jabłonko, Znaczenie metod aktywizujących w pracy nauczyciela, „Pedagogika i Zarządza- nie” 2021, t. 35, nr 1, s. 35–50.

27 Zob. M. Dycht, E. Śmiechowska-Petrovskij (red.), Edukacja w sytuacji (post)pandemii – wy- zwania i perspektywy, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2021.

28 R. Dellos, Kahoot! A digital game resource for learning, „International Journal of Instructional Technology and Distance Learning” 2015, vol. 12(4), s. 49–52.

lów uczenia się uczniów. Dają również możliwość eksperymentowania z różnymi for- mami prezentacji materiału. Współpraca online, dyskusje grupowe i projekty grupowe rozwijają umiejętności interpersonalne uczniów, nawet w środowisku wirtualnym.

Metody aktywizujące często wymagają od uczniów samodzielnego myślenia, po- dejmowania decyzji i indywidualnej pracy. Dzięki temu rozwija się ich samodziel- ność i odpowiedzialność za własne postępy w nauce. Ćwiczenia praktyczne, zadania projektowe i problemy do rozwiązania stymulują twórcze myślenie uczniów, co jest ważne dla rozwijania umiejętności problem-solving29. Tego rodzaju praktyki zwykle są dla uczniów bardziej interesujące i motywujące do działania.

Pozwalają one także lepiej dostosować proces nauczania do indywidualnych po- trzeb uczniów. Nauczyciele mogą bardziej skupić się na udzieleniu dodatkowej pomocy tam, gdzie jest to potrzebne. Ćwiczenia praktyczne, symulacje i eksperymenty online umożliwiają uczniom naukę poprzez doświadczenie, co często prowadzi do lepsze- go zrozumienia materiału. Praca online wymaga od uczniów korzystania z różnych narzędzi cyfrowych i rozwija ich umiejętności technologiczne. Online można łatwiej uzyskać dostęp do różnorodnych zasobów edukacyjnych, w tym interaktywnych lekcji, wideo, gier edukacyjnych, dzięki czemu zwiększa się atrakcyjność procesu nauki.

Należy dostosować techniki aktywizujące do konkretnej grupy uczniów i przed- miotu nauczania, aby maksymalnie wykorzystać ich potencjał aktywizujący. Wynika to z różnych możliwości poznawczych uczniów30. Ważne jest również utrzymanie ela- styczności i gotowość do dostosowania się do indywidualnych potrzeb uczniów.

Zakończenie

Higiena cyfrowa nie tylko zapewnia bezpieczeństwo uczniów w świecie online, ale także wspiera ich zdrowy rozwój psychiczny. Edukacja i praktyki związane z higieną cyfrową są kluczowe dla promowania pozytywnych doświadczeń online i utrzymania ogólnego dobrostanu psychicznego uczniów.

W refleksji autorki samo wytyczenie zasad higieny cyfrowej nie będzie skuteczne, jeśli nie zostaną one wprowadzone zarówno w szkole, jak i w środowisku rodzinnym. Nauczyciele realizują programy szkolno-wychowawcze, ale nie są w stanie przejąć funkcji wychowawczych i zadań przypisanych rodzicom. Dlatego istotne jest, aby również rodzice przeszli psychoedukację w zakresie higieny cyfrowej i zdrowia psy- chicznego dzieci, którą będą mogli wykorzystać w działaniach praktycznych.

29 Problem-solving (rozwiązywanie problemów) to proces myślowy polegający na identyfi- kowaniu, analizie i znalezieniu skutecznego sposobu rozwiązania trudności lub wyzwania. Jest to umiejętność, która obejmuje zastosowanie logicznego i kreatywnego myślenia w celu znalezienia efektywnych strategii rozwiązania danego problemu.

30 A. Kolasa-Skiba, Metody pracy kreatywnej w nauczaniu zdalnym, „Edukacja. Terapia. Opie- ka” 2021, nr 3, s. 44–75.

Edukacja w zakresie higieny cyfrowej to ważne zadanie, które powinno być re- alizowane w szkole i w rodzinie. Współpraca między szkołą a rodziną jest kluczo- wa dla kompleksowego podejścia do kształtowania zdrowych nawyków korzystania z technologii. Szkoły powinny implementować programy edukacyjne, obejmujące lekcje dotyczące higieny cyfrowej w ramach zajęć informatyki, etyki, a także jako część ogólnego programu edukacyjnego. Takie działania rozumiane są jako elementy edukacji medialnej31. Nauczyciele mogą włączać tematykę higieny cyfrowej w różne przedmioty, na przykład język polski (analiza informacji online), biologię (wpływ ekranów na zdrowie) czy matematykę (statystyki korzystania z mediów społeczno- ściowych). Ważne, aby działania edukacyjne dotyczące bezpieczeństwa online, rozpo- znawania zagrożeń, prewencji cyberprzemocy i umiejętności reagowania na nią były skierowane także do rodziców jako forma psychoedukacji.

Wspólna praca szkoły i rodziny w obszarze higieny cyfrowej zapewnia spójny przekaz i wsparcie dla uczniów, co sprzyja efektywnej edukacji oraz promuje zdrowe nawyki korzystania z technologii cyfrowych. To partnerstwo jest podstawą tworzenia środowiska, w którym dzieci uczą się odpowiedzialnego i bezpiecznego używania no- woczesnych technologii.

Bibliografia

Andrzejewski A., Kompulsywne nadużywanie mediów społecznościowych a ryzyko rozwoju zaburzeń odżywiania – na przykładzie aplikacji Instagram, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio J – Paedagogia – Psychologia” 2018, vol. 31(2), s. 243–245.

Biegański B., Jaros A., Kacprzak D., Kroczak D., Kruczyk M., Samoocena kobiet a In- stagram – raport z badań, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warsza- wa 2022.

Budzisz W., Cywińska M., Czajka R., Dąbrowska A., Drzewiecki P., Głowacka D., Gnoiński W., Gruhn A., Hojnacki L., Jasiewicz J., Lipszyc J., Majewski W., Mierzecka A., Murawska-Najmiec E., Siewicz K., Stunża G., Tafiłowski P., Wilkowski M., Wojtasik Ł., Woźniak M., Zaród M., Katalog kompetencji me- dialnych, informacyjnych i cyfrowych, Fundacja Nowoczesna Polska, Warsza- wa 2014.

Buksa Ł., Fonoholizm i profilaktyka uzależnienia od smartfona u dzieci i młodzieży,

„Zeszyty Prasoznawcze” 2023, nr 1(253), s. 77–83.

31 R. Matusiak, Edukacja medialna jako forma kształtowania postaw prozdrowotnych i przeciw- działania uzależnieniu od mediów, „Fides et ratio” 2017, nr 4(32), s. 176–184.

Ciecierska A., Seredyka-Burduk M., Wpływ nauki zdalnej na narząd wzroku studen- tów. Cz. 2. Ocena progresji wad refrakcji i przestrzegania zasad higieny podczas pracy przed monitorem urządzeń cyfrowych, „Optyka” 2022, nr 6(79), s. 50–53.

Common Sense Media, https://www.commonsensemedia.org/ [dostęp: 1.12.2023]. Cudo A., Misiuro A., Kopiś-Posiej N., Misiuro T., Funkcjonowanie poznawcze a na-

łogowe korzystanie z portali społecznościowych – przegląd badań, „Psychiatria Polska” 2022, nr 56(3), s. 471–491.

Czerski W.M., Przeciążenie informacyjne wyzwaniem dla edukacji doby cyfrowej,

„Przegląd Pedagogiczny” 2020, nr 2, s. 74–84.

Dellos R., Kahoot! A digital game resource for learning, „International Journal of In- structional Technology and Distance Learning” 2015, vol. 12(4), s. 49–52.

Dycht M., Śmiechowska-Petrovskij E. (red.), Edukacja w sytuacji (post)pandemii – wyzwania i perspektywy, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2021.

Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, https://fdds.pl/ [dostęp: 9.11.2023].

Jabłonko O., Znaczenie metod aktywizujących w pracy nauczyciela, „Pedagogika i Za- rządzanie” 2021, t. 35, nr 1, s. 35–50.

Kolasa-Skiba A., Metody pracy kreatywnej w nauczaniu zdalnym, „Edukacja. Terapia.

Opieka” 2021, nr 3, s. 48–76.

Kurowicka-Roman E., Zarządzanie higieną cyfrową dzieci i młodzieży w czasie pan- demii, [w:] A. Decyk, B. Sitko, R. Stachyra, Wybrane problemy współczesnego świata w ujęciu interdyscyplinarnym, ArchaeGraph, Łódź 2021, s. 23–32.

Matusiak R., Edukacja medialna jako forma kształtowania postaw prozdrowotnych i przeciwdziałania uzależnieniu od mediów, „Fides et Ratio” 2017, nr 4(32),

s. 176–184.

Morbitzer J., Edukacja medialna (małego) dziecka, [w:] J. Pyżalski (red.), Małe dzie- ci w świetle technologii informacyjno-komunikacyjnych. Pomiędzy utopijnymi szansami a przesadzonymi zagrożeniami, Wydawnictwo „Eter”, Łódź 2017.

Moreno M.A., Egan K.G., Young K., Bare K., Young H.N., Cox E.D., Internet safety education for youth: stakeholder perspectives, „BMC Public Health” 2013, vol. 13, s. 1–6.

Pittaway D., Digital Hygiene: Pandemic Lockdowns and the need to suspend fast Thin- king, „Filosofia Theoretica: Journal of African Philosophy, Culture and Reli- gions” 2020, vol. 9(3), s. 33–48.

Przybysz M., Edukacja medialna i kompetencje cyfrowe młodzieży, [w:] K. Cymanow-

-Sosin (red.), Edukacja medialna – zasady funkcjonowania w świecie nowych mediów, Homini, Kraków 2023.

Ptaszek G., Stunża G., Pyżalski J., Dębski M., Bigaj M., Edukacja zdalna: co stało się z uczniami, ich rodzicami i nauczycielami, Gdańskie Wydawnictwo Psycholo- giczne, Gdańsk 2020.

Pyżalski J., Walter N., Edukacja zdalna w czasie pandemii COVID-19 w Polsce – mapa głównych szans i zagrożeń. Przegląd i omówienie wyników najważniejszych

badań związanych z kryzysową edukacją zdalną w Polsce, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2021.

Pyżalski J., Zdrowie psychiczne i dobrostan młodych ludzi w czasie pandemii CO- VID-19 – przegląd najistotniejszych problemów, „Dziecko Krzywdzone. Teo- ria, Badania, Praktyka” 2021, nr 20(2), s. 92–115.

Sklar A., Sound, Smart, and Safe: A plea for teaching good digital hygiene, „Learning Landscapes” 2017, vol. 10(2), s. 39–43.

Tokarski K., Stawarz R., Wpływ nowych technologii przekazu informacji na rozwój mó- zgu – nowy wspaniały świat, „Wszechświat” 2021, t. 122, nr 1–3, s. 6–17.

Uchwat-Zaród D., Edukacja zdalna – od mądrej dydaktyki do narzędzi cyfrowych, „Ję- zyki Obce w Szkole” 2020, nr 2, s. 45–48.

Wilkosz K., Błasiak A., Wychowanie przez przyrodę – wybrane współczesne aspekty,

„Horyzonty Wychowania” 2020, nr 19(52), s. 57–67.