Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi, Filia w Wodzisławiu Śląskim Kierunek: pedagogika opiekuńczo-wychowawcza
https://doi.org/10.25312/2083-2923.22_s2kp
Streszczenie: Artykuł przedstawia rozważania na temat komunikacji rodziców z dziećmi. Głównym punktem odniesienia jest proces wychowania poprzez odpowiednie porozu- miewanie się w rodzinie. Tekst zawiera informacje o komunikacji jednostronnej i niewer- balnej w początkowej fazie rodzicielstwa, wyjaśnia, jak ważna jest otwartość i dwustron- ność komunikacji oraz jakie zagrożenia niesie komunikacja zamknięta oraz autorytarność w wychowaniu dziecka. Odpowiednia komunikacja jest istotna dla unikania konfliktów oraz sprzyja dobrym relacjom w rodzinie.
Słowa kluczowe: komunikacja, rodzicielstwo, wychowanie
Komunikowanie jest procesem porozumiewania się jednostek, grup lub insty- tucji. Jego celem jest wymiana myśli, dzielenie się wiedzą, informacjami i ide- ami. Proces ten odbywa się na różnych poziomach, przy użyciu zróżnicowa- nych środków i wywołuje określone skutki1.
* Katarzyna Piekorz – od 16 lat zawodowo zajmuję się prowadzeniem domowej opieki dla dzie- ci w wieku od roku do czterech lat z elementami dogoterapii. Aktualnie jestem studentką trzeciego roku pedagogiki opiekuńczo-wychowawczej w AHE Łódź, Filia w Wodzisławiu Śląskim. W obsza- rze moich zainteresowań zawodowych znajduje się pedagogika społeczna oraz historia myśli peda- gogicznej. Autorytetem jest dla mnie Janusz Korczak. Prywatnie jestem matką dwójki dorosłych już dzieci. Interesuję się literaturą oraz malarstwem.
1 B. Dobek-Ostrowska, Podstawy komunikowania społecznego, ASTRUM, Wrocław 2004, s. 13.
Wychowanie to świadomie organizowana działalność społeczna, oparta na sto- sunku wychowawczym między wychowankiem a wychowawcą, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka2.
Wychowanie to proces, któremu każdy człowiek podlega od momentu przyjścia na świat. Pierwszymi i najważniejszymi wychowawcami dziecka są rodzice, którzy proces wychowania dziecka mogą i powinni podejmować świadomie, a tym samym, także z rozmysłem i rzeczowo się z nim komunikując.
Komunikacja stanowi najważniejsze narzędzie tworzenia związków między ludź- mi. Jest to niezwykle istotny element we wszystkich relacjach, a zwłaszcza tych, które stanowią podstawę wychowania młodych pokoleń, czyli pomiędzy rodzicem a dziec- kiem. Poprawna komunikacja i znajomość jej technik służy dobremu rozwojowi dziecka i jest niezwykle ważna w procesie wychowawczym. Stanowi klucz do budo- wania pozytywnych więzi z rodzicami i otaczającym rodzinę środowiskiem, uczy, jak rozwiązywać problemy oraz wyrażać emocje.
Na podstawie własnych obserwacji i doświadczeń nabytych w trakcie nadal trwa- jącego procesu wychowawczego chciałabym wykazać, jak ważnym narzędziem peda- gogicznym jest otwarta komunikacja pomiędzy rodzicami i dziećmi.
Komunikacja z dzieckiem zaczyna się, a na pewno powinna się zacząć, bardzo wcze- śnie. Mądrzy, kochający rodzice, zwłaszcza matki, mając świadomość i wiedzę na te- mat życia prenatalnego swojego oczekiwanego potomstwa, zaczynają się porozumie- wać ze swoim dzieckiem jeszcze przed jego przyjściem na świat. Ten jakże wymowny gest kobiety będącej przy nadziei, która często dotyka swojego brzucha, jest swoistym rodzajem komunikatu dla dziecka a także otoczenia, mówiący „chronię cię, jestem przy tobie, nie pozwolę cię skrzywdzić, jestem dumna że cię mam, kocham cię..”. Jest to rodzaj komunikacji jednostronnej – bo przecież nie oczekuje się odpowiedzi. Wielokrotnie udowodniono, że dziecko, będąc jeszcze w łonie matki, słyszy dźwięki i głosy, a nawet jest w stanie rozpoznać po przyjściu na świat głos matki. Najnow- sze badania dowodzą, że dziecko będąc jeszcze w łonie matki, staje się już partnerem dialogowym, ponieważ już wtedy „przyjmuje wszystkimi zmysłami szeroki wachlarz bodźców, dokonuje ich selekcji, uczy się, nabywa pewnych nawyków”3. Ta pierwsza komunikacja z nienarodzonym dzieckiem jest tak ważna, gdyż po urodzeniu, matka i ojciec nawiązują ze swym potomstwem wielozmysłowy kontakt4.
2 W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001,
s. 445.
3 D. Kornas-Biela, Okres prenatalny, [w:] B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 43.
4 Tamże.
Pierwsze lata życia dziecka można podzielić na dwa podokresy: od narodzin do pierwszego roku życia (niemowlęctwo) oraz od drugiego do czwartego roku życia (okres poniemowlęcy)5.
Pierwsza komunikacja z maleńkim dzieckiem jest komunikacją niewerbalną, czy- li taką, która zawiera się w gestach, mimice, uśmiechu, kontakcie wzrokowym. Zanim dziecko nauczy się artykułować pierwsze słowa i wysyłać nam komunikaty werbalne, rodzice uczą się rozumieć jego potrzeby, stany emocjonalne poprzez śmiech, płacz, gaworzenie, wyciąganie rączek do rodzica. Słysząc płacz swojego dziecka, rodzic po- trafi rozróżnić, czy wynika on z bólu, dyskomfortu czy w ten sposób dziecka po pro- stu przywołuje rodzica. Dziecko, obserwując otaczający świat, mimiką twarzy wyraża radość, strach, zdumienie, a bacznie obserwujący rodzic w ten sposób poznaje swoje potomstwo – jego oczekiwania bądź upodobania. Również rodzice przemawiają do swojego dziecka w sposób niewerbalny. Tuląc dziecko, dotykając je, głaszcząc, przesy- łają komunikat o miłości i trosce.
W kolejnym etapie rozwoju dziecko zaczyna się posługiwać mową. Wypowiada pierwsze słowa, a z czasem konstruuje proste, krótkie zdania. W tym okresie ważne jest, aby komunikat rodzica był jasny, prosty i krótki. Rodzic dostosowuje się do aktu- alnej wiedzy i światopoglądu dziecka. Kiedy na przykład dwuletnie dziecko próbuje wyciągać ręce w stronę gniazdka elektrycznego, rodzic nie opowiada o przepływach prądu, tylko skupia się na przekazaniu dziecku jasnego komunikatu o zagrożeniu.
Komunikacja rodzica z dzieckiem przechodzi w kolejne etapy, ewoluuje, roz- szerza się, rozwija wraz z rozwojem dziecka jego umiejętnością mowy i rozumienia świata. Komunikacja zmienia się wraz z rozwojem intelektualnym dziecka, z czasem komunikaty stają się bardziej dojrzałe i rozbudowane.
Kiedy dzieci dorastają, komunikują się z innymi osobami, wchodzą w nowe rela- cje, nawiązują przyjaźnie i zaczynają mieć własny świat i własne zdanie na różne te- maty, nierzadko odmienne od naszego. Celem dobrej komunikacji jest to, aby ten świat nie został przed rodzicami zamknięty. Skutecznymi formami komunikowania się z dojrzewającymi dziećmi stają się wzorce, w których należy uwzględnić zmiany rozwojowe i światopoglądowe młodych ludzi (negocjacje, dyskusja dialog)6. Bardzo ważnym aspektem w komunikowaniu się w tym trudnym (zarówno dla rodziców, jak
5 B. Harwas-Napierała, J. Trempała, Psychologia rozwoju człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, t. 2, s. 15.
6 L. Bakiera, Rodzicielstwo a rozwój dorosłych w wieku średnim, [w:] B. Harwas-Napierała (red.), Rodzina a rozwój człowieka dorosłego, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2003.
i dzieci) czasie respektowanie takich zasad, jak akceptacja, wiarygodność, poszano- wanie intymności, równych zobowiązań, informacji, humoru i współdecydowania7.
Każdy problem w rodzinie, duży czy mały, zaczyna się od złej komunikacji. Ktoś nie słucha (Emma Thompson)
Wyróżniamy dwa style komunikacji: zamknięty i otwarty. Gdy rodzic, często au- torytarny, nie słucha, zamyka się na to, co mówi dziecko i skupia się tylko na przeka- zywaniu swoich komunikatów, mówimy o komunikacji zamkniętej. Rodzic nie powi- nien się koncentrować tylko na utrzymywaniu kontroli, gdyż nie można ignorować i lekceważyć uczuć dziecka. Takie zachowanie sprawia, że dziecko stanie się w rela- cjach z rodzicem, a często także z otoczeniem, zamknięte, zniechęcone i nieufne. W konsekwencji prowadzi to do sytuacji, w której rodzic traci zaufanie dziecka oraz zdolność kontrolowania najbliższego otoczenia swoich dzieci. Problemy zaczynają się pojawiać w trudnym i burzliwym okresie dorastania dzieci. Nie słuchając, rodzic nie jest w stanie poznać uczuć dziecka, jego lęków problemów, a także marzeń i celów.
Najlepszą metodą wychowawczą jest szczera i otwarta rozmowa polegająca nie tylko na przekazywaniu poleceń czy komunikatów, ale przede wszystkim na słucha- niu dziecka. Dziecko wysłuchane staje się ufne i dopuszcza rodzica do swojego świata.
[…] mówiłem nie do dzieci, a z dziećmi, mówiłem nie o tym, czym chcę, aby były, ale czym one chcą i mogą być8
Nie można stale pouczać, obwiniać czy bagatelizować. Często takie zachowanie rodziców jest spowodowane pośpiechem i irytacją, brakiem cierpliwości i czasu dla dziecka. Dobry rodzic stosuje komunikację otwartą, czyli musi słuchać. Rodzic w ko- munikacji otwartej wysłuchuje nie tylko komunikatu i jego treści, ale także emocji w tym zawartej. W ten sposób poznaje swoje dziecko. Nawet jeśli w czasie rozmowy dziecko nie jest w stanie z różnych powodów (wiek dziecka i nieumiejętność, niezna- jomość słów, wstyd, silne emocje) wyrazić się słownie, trzeba bacznie zwracać uwagę na gesty i mimikę dziecka, utrzymywać kontakt wzrokowy. Rodzicowi nie wolno ba- gatelizować czy sarkastycznie komentować tego, co mówi dziecko. Czas na rozmowę z dzieckiem jest wyrazem szacunku dla niego, tym samym rodzic uczy swoje potom- stwo empatii, uczynności, współczucia, altruizmu.
Zainteresowanie rodzica, wyrażanie uczuć, nie zawsze wypowiedzenie swojego zdania i udzielanie porad tylko zwyczajne wysłuchanie, sprawia, że dziecko obdarza mamę czy tatę zaufaniem. Jest to podstawa w budowaniu odpowiednich relacji ro- dzinnych.
Wychowując nastoletnie dzieci, rodzice muszą zdawać sobie sprawę z przemian, jakie zachodzą w mentalności dzieci oraz z transformacji dotyczących ich fizyczności.
7 I. Obuchowska, Drogi dorastania, WSiP, Warszawa 1996, s. 81.
8 J. Korczak, Jak kochać dziecko. Internat. Kolonie letnie. Dom sierot. Rzecznik Praw Dziecka, Warszawa 2013, s. 112.
Komunikacja z dojrzewającymi dziećmi jest niezwykle trudna. Wymaga subtelności, ostrożności i rozwagi.
Aby wyeliminować szumy i bariery komunikacyjne w relacji rodzic–dziecko, należy pozbyć się uprzedzeń, przekonania o własnej nieomylności. Rodzic powi- nien umieć przyjąć inny niż tylko własny punkt widzenia. Zrozumieć i zaakceptować zmiany, jakie zachodzą w światopoglądzie dziecka, patrzeć na nie jak na indywidual- ną jednostkę, którą otacza świat inny niż ten, w którym rodzic wyrastał.
W rozmowie z dzieckiem należy również zwracać uwagę na czystość i popraw- ność językową. Jeżeli rodzic w komunikowaniu się ze swoim dzieckiem używa po- prawnej polszczyzny, nie popełnia błędów językowych, jest więcej niż prawdopo- dobne, że dziecko będzie posługiwać się tak samo poprawnym językiem. To z kolei w sposób jak najbardziej pozytywny będzie procentowało w jego karierze szkolnej i w całej przyszłości.
Dobra komunikacja jest kluczem do nauczenia dzieci zdolności do samooceny i rozwiązywania problemów, sprzyja dobrym relacjom między ludźmi. Rodzicielstwo jest dojrzałe, szczęśliwe, gdy stworzona zostaje silna więź z dzieckiem. Dziecko dzięki nauce odpowiedniego komunikowania się w rodzinie wyrasta na odpowiedzialnego i szczęśliwego dorosłego.
Bakiera L., Rodzicielstwo a rozwój dorosłych w wieku średnim, [w:] B. Harwas-Napie- rała (red.), Rodzina a rozwój człowieka dorosłego, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2003.
Dobek-Ostrowska B., Podstawy komunikowania społecznego, ASTRUM, Wrocław 2004. Harwas-Napierała B., Trempała J., Psychologia rozwoju człowieka, Wydawnictwo Na-
ukowe PWN, Warszawa 2000.
Korczak J., Jak kochać dziecko. Internat. Kolonie letnie. Dom sierot, Rzecznik Praw Dziecka, Warszawa 2013.
Kornas-Biela D., Okres prenatalny, [w] B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Psy- chologia rozwoju człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
Obuchowska I., Drogi dorastania, WSiP, Warszawa 1996.
Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa 2001.
Parent-child communication as one of the most important pedagogical tools
Abstract: The article presents reflections on communication between parents and chil- dren. The main point of reference is the process of upbringing through appropriate com- munication in the family. The text contains information about one-way and non-verbal communication, the dangers of closed communication, and authoritativeness in raising a child. Proper communication is crucial in avoiding conflicts and promoting good family relationships.
Keywords: communication, parenting, education
About the Author
Katarzyna Piekorz – For 16 years, I have been professionally running domestic childcare for children from the age of one to four with elements of dogotherapy. At the moment, I am a 3rd year student of Childcare Education at The Academy of Humanities and Eco- nomics in Łódź, with a branch in Wodzisław Śląski. My professional interests include social pedagogy and the history of pedagogical thought. My role model is Janusz Korczak. Privately, I am a mother of two adult children. I am interested in literature and art.