KULTURA I WYCHOWANIE NR 2(22)/2022

Katarzyna Miłek* https://orcid.org/0000-0003-4603-4604

Gnieźnieńska Szkoła Wyższa Milenium

e-mail: katarzynamilek@op.pl

Kreatywność nauczyciela w pracy z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi

https://doi.org/10.25312/2083-2923.22_03km

Pojęcie kreatywności jako kompetencji w zawodzie nauczyciela

Przez wiele stuleci pojęcie twórczości utożsamiane było z produktywnością, aktyw- nością człowieka w sensie jakiegokolwiek jego działania. W takim znaczeniu jest to cecha określająca każdego człowieka z racji wykonywania czynności prowadzących do egzystencji. W dobie humanistycznego ujęcia koncepcji człowieka twórczość jest ujmowana i rozumiana jako działanie polegające na ulepszaniu, udoskonalaniu ist- niejących wcześniej rozwiązań. Pojęcie to nabiera coraz szerszego zakresu i dotyczy działalności artystycznej, organizatorskiej, naukowej, technicznej, a nawet pedago- gicznej. Wyłania się termin kreatywności, najpierw rozumiany jako innowacyjność w dziedzinie technicznej, obecnie używany w odniesieniu do innych dziedzin życia

* Katarzyna Miłek – doktor nauk społecznych w zakresie pedagogiki. Adiunkt na Wydziale Nauk Społecznych w Gnieźnieńskiej Szkole Wyższej Milenium. Dziedziny badawcze: twórczość, pedagogika przedszkolna, arteterapia. Autorka wielu artykułów w czasopismach naukowych, jak również w monografiach.

społecznego1. Jest to termin występujący w deskrypcjach kompetencji różnych zawo- dów, także nauczyciela. Celem niniejszej analizy jest rozpoznanie atrybutu kreatyw- ności nauczyciela. Jest to cecha niezbędna w jego pracy.

Termin kompetencji wyjaśnia K. Janus jako ogół umiejętności, wiedzy, zdolności, uprawnień, które umożliwiają wykonywanie jakiejś działalności, aktywności, zawo- du i które otwierają perspektywy skutecznego podejmowania zadań w tym zakresie2. Komitet Nauk Pedagogicznych PAN określił standardy kompetencji nauczycielskich: prakseologicznych, komunikacyjnych, informatycznych, moralnych, współdziałania i kreatywnych. Kreatywność jest kompetencją należącą do grupy niespecyficznych umiejętności w zawodzie nauczyciela, polegającą na zdolności do twórczego pod- chodzenia do problemów i trudności, zdolności do innowacyjności, oryginalności, skłonności do inicjatywy3. Ujęcie kreatywności jako standard, który sam w sobie kry- je niestandardowe podejście do rzeczywistości, staje się enigmatyczną reprezentacją sfery osobowości nauczyciela niezbędnej w jego pracy. W aktualnych standardach dotyczących kompetencji nauczyciela nie został zamieszczony termin kreatywności, co wpłynęło na fakt powstania tego artykułu.

Unikatowa i wyjątkowa jest psychofizyczna sfera funkcjonowania dziecka ze spe- cjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Specyfika rozwoju dzieci ze specjalnymi potrze- bami determinuje odmienność w ich funkcjonowaniu. W szczególności zaspokajanie potrzeb takich dzieci wiąże się ze specyficznymi potrzebami, które środowisko wy- chowawcze musi zapewnić, aby wywołać progres rozwojowy. Samo skomplikowanie sytuacji, w jakiej znajduje się dziecko o specyficznych potrzebach edukacyjnych, skła- nia do konieczności okazywania wyjątkowej życzliwości, wrażliwości, serdeczności, która musi dominować w interpersonalnym kontakcie w procesie edukacyjnym. Wy- jątkowego zrozumienia wymagają również rodziny, szczególnie rodzice dzieci o spe- cjalnych potrzebach edukacyjnych, które są objęte oddziaływaniem nauczyciela.

Dziecko, przyjmujące rolę ucznia w szkole, jest priorytetowym, najważniejszym, centralnym podmiotem oddziaływania pedagogicznego. Okazję do rozwoju musi za- pewnić mu bezpośrednio, w każdej sytuacji edukacyjnej, osoba nauczyciela. Jest on bezpośrednio drugą stroną aktu komunikowania się dziecka podczas rozwoju jego tożsamości i osobowości lub pośrednio organizatorem warunków zorganizowanych dla rozwoju dziecka, w których komunikuje się z innymi członkami środowiska wy- chowawczego. Nauczyciel inicjuje i następnie stymuluje powstającą interakcję dziec- ka z otoczeniem, dlatego wymagane są od niego liczne umiejętności poznawcze, społeczne, komunikacyjne i organizacyjne. J. Wyczesany określa osobę nauczyciela i jego zachowania wobec wychowanków, jako najistotniejsze narzędzie wywierania

1 T. Giza, Pedagogika twórczości w pracy nauczycielskiej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Peda- gogicznej im. Jana Kochanowskiego, Kielce 1999, s. 13–15.

2 K. Janus (red.), Pedagogika i psychologia. Zagadnienia. Pojęcia. Terminy, Wydawnictwo Buch- mann, Warszawa 2006, s. 79.

3 K. Denek, O nowy kształt edukacji, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 1998, s. 124–125.

oddziaływania na nich. Akcentuje tym wartość psychofizycznych wartości osobowo- ści pedagoga4.

Oddziaływanie podjęte w kierunku dzieci o specyficznych potrzebach wymaga rozległej wiedzy, przygotowania merytorycznego i metodycznego, specjalnie do- branych rozwiązań podczas rozpoznania deficytów i sfer najbardziej rozwiniętych. Wspomaganie rozwoju dziecka nieprzeciętnego wymaga zawsze rozwiązań niestan- dardowych, nieschematycznych. Nie ma gotowych scenariuszy przewidujących za- chowanie dziecka, czy gwarantujące rozwój danych umiejętności oczekiwanych po planowym oddziaływaniu. Tylko znajomość wielu koncepcji, teorii, zastosowania kompilacji niekonwencjonalnych procedur, musi być niejednokrotnie wykorzystana w różnorodnych okazjach edukacyjnych, czy też terapeutycznych.

Specjalne potrzeby ucznia

Podjęty temat wymaga ujednolicenia terminu dziecka ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Do drugiej połowy lat siedemdziesiątych w systemach edukacyjnych funkcjonowały terminy określające uczniów sprawnych i niepełnosprawnych, lokują- ce ich w rozdzielnych ścieżkach systemu edukacyjnego. Zaproponowany w Wielkiej Brytanii termin zwracający uwagę na specjalne potrzeby edukacyjne dzieci niepełno- sprawnych, wprowadził niejaką rewolucję w pojęciach dotyczących kategoryzacji de- ficytów rozpoznawanych u dzieci. Dociekliwość w zrozumieniu specjalnych potrzeb edukacyjnych, rozszerzana była o problemy dzieci niedostosowanych społecznie oraz mających trudności z czynnościami edukacyjnymi. Zrodziło to początkowo tenden- cje do rozwoju placówek i klas integracyjnych. Stopniowo uległo zmianie pojęcie spe- cjalnych potrzeb edukacyjnych poprzez włączenie trudności z nauką szkolną wynika- jącą z przynależności do grup mniejszości narodowych, z powodu migracji, sytuacji kryzysowych5.

Aktualnie wprowadzana jest edukacja włączająca, w której szkoła jest dla wszyst- kich dzieci, niezależnie od ich predyspozycji, stopnia rozwoju i potrzeb edukacyjnych6. I w szkołach, i przedszkolach, z zaangażowaniem współpracy z poradnią psycholo- giczno-pedagogiczną, jednostką samorządu terytorialnego, placówką doskonalenia nauczycieli oraz rodzicami, są tworzone warunki kształcenia z dostosowaniem do potrzeb ucznia. Mogą to być organizowane dodatkowe zajęcia dla ucznia, ale także organizowane wsparcie dla jego rodziców z uwzględnieniem potrzeb ucznia w pro- cesie edukacyjnym. Obejmuje to przygotowanie i nabycie potrzebnych kompetencji

4 J. Wyczesany, A. Mikrut (red.), Kształcenie zintegrowane dzieci o specjalnych potrzebach edu- kacyjnych, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2002, s. 5.

5 D. Wiszejko-Wierzbicka, Specjalne potrzeby ucznia czy szkoły? Przewodnik po edukacji włą- czającej pomocą w rozwijaniu kształcenia i uczestnictwa w życiu szkoły, „Niepełnosprawność – za- gadnienia, problemy, rozwiązania” 2012, nr 3(4), s. 73.

6 Tamże, s. 75.

przez nauczycieli, organizację ich pracy i stworzenie planu działań, który będzie reali- zowany w stosunku do ucznia7.

Do sprostania specjalnym potrzebom ucznia należy odpowiednio zorganizować szkołę pod względem nie tylko wyposażenia, ale również pod względem jej zasobów, rozpoznania barier zaburzających spełnianie potrzeb każdego uczestnika procesu dydaktyczno-wychowawczego. Fundamentem jest wiedza, przygotowanie i postawy grona pedagogicznego. Zorganizowanie takich podstaw do realizacji zadań kształce- nia dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych mogą stanowić element przyspie- szający rozwój społeczności szkolnej oraz jej zaplecza, może stać się impulsem do kre- atywnej reorganizacji warunków edukacyjnych, transformacji podejścia nauczycieli i uczniów, która przełamie bariery negatywnych postaw i pozwoli na dostrzeżenie po- trzeb indywidualnych wszystkich uczniów, nie tylko dzieci z niepełnosprawnością8.

Specjalne potrzeby ucznia to termin odnoszący się do sytuacji ucznia w systemie edukacyjnym. Nauka w szkole powinna przynosić dziecku nie tylko wzrost poziomu wiedzy i umiejętności, ale być efektywna i dawać powody do radości, dobrego samo- poczucia, zadowolenia. Brak satysfakcji może wiązać się z przyczynami fizjologicz- nymi, psychicznymi lub środowiskowymi. Wśród przyczyn fizjologicznych są: dys- funkcje, deficyty i zaburzenia natury biomedycznej, wśród psychicznych: zaburzenia w rozwoju, zachowaniu, emocjach, niepełnosprawność intelektualna, a spośród śro- dowiskowych należy wymienić: niedostosowanie kulturowe, etniczne, niewydolność wychowawczą rodziny. Spośród wymienionych przyczyn, w każdej z tych grup znaj- dziemy ucznia uzdolnionego, o przeciętnych predyspozycjach poznawczych-społecz- nych, a także ucznia z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego. W każdym przypadku są to uczniowie wymagający indywidualnego podejścia nauczyciela ze względu organizacji procesu oddziaływania wobec niego, stosowania indywidualnego podejścia poprzez metody i formy pracy9.

Uczniowie o specjalnych potrzebach edukacyjnych, którzy przejawiają różnorod- ne uzdolnienia, mają wyjątkowe szanse rozwojowe w postaci specyficznych, rzadko spotykanych cech funkcji procesów poznawczych. Dzieci takie są narażone na liczne porażki w procesie socjalizacji i edukacyjnym. Razem z predyspozycjami do różno- rodnych zdolności, rozwija się u nich wyjątkowo nasilony poziom wrażliwości i spo- tęgowane emocje. Najczęściej w parze z ich dociekliwością, bezpośredniością, ma miejsce brak wyrozumiałości ze strony nauczycieli podczas prowadzonych lekcji. Nie każdy nauczyciel potrafi określić zdolności uczniów, nierzadko określając jako aktyw- ność zakłócającą lekcję. W opinii większości badanych nauczycieli, uczeń zdolny po- winien charakteryzować się przede wszystkim dobrymi wynikami w nauce, podczas gdy rzeczywistości są to uczniowie, którzy wymagają szczególnej troski i opieki, i dla-

7 Tamże, s. 77.

8 Tamże, s. 72.

9 B. Wolny, M. Lis, Specjalne potrzeby edukacyjne ucznia w praktyce życia szkolnego, Wydaw- nictwo Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2018, s. 5–6.

tego też powinni być objęci szczególną opieką terapeutyczną i wspomagającą rozwój również w sferach najsłabiej rozwijających się10.

Wyjątkowe predyspozycje związane z procesami poznawczymi ucznia uzdol- nionego znajdują się w dysharmonii z poziomem rozwoju pozostałych obszarów11. Uczeń taki przeżywa wewnętrzne konflikty związane z funkcjonowaniem społecz- nym w grupie rówieśniczej, w klasie szkolnej. Posiada on tendencję do przeżywania trudności związanych z regulowaniem swoich stosunków społecznych. Jako jednostka potrzebuje ekspresji swoich zdolności, osobliwości, zainteresowań, a ze strony grupy, klasy, postrzegany jest jako intruz, który stara się dominować nad innymi. Doprowa- dza to do wykluczenia społecznego w strukturze klasy, co może mieć rezultaty w po- staci różnorodnych skutków emocjonalno-społecznych w rozwoju dziecka. Może on przyjąć postawę rezygnacji z okazywania swoich uzdolnień, ekspresji swojej kuriozal- ności, lecz w rzeczywistości prowadzi to do destabilności w zakresie emocji, a nawet zahamowania rozwoju sfery poznawczej, ulegającej stopniowej destrukcji. Rezygna- cja ze swojej indywidualności, ukrywane zainteresowania, rodzi frustrację i dziecko nadal nie kształtuje zdolności interpersonalnych w postaci właściwych stosunków społecznych, umiejętności nawiązywania kontaktów społecznych z rówieśnikami12. Każdemu dziecku należy zorganizować takie warunki edukacyjne, aby nie miało ono problemów z wyrażaniem swoich zdolności, potrzeb, zainteresowania, wiedzieć, że bycie indywidualistą nie jest niczym złym. Zadaniem nauczyciela jest pomoc w ada- ptacji do środowiska szkolnego13.

Nauczyciel podejmujący prace z uczniami zdolnymi musi wykazywać się ela- stycznością wobec potrzeb i oczekiwań uczniów. Plan działań nie może być sztyw- no ustalony, zamknięty, ma spełniać możliwość zmian i modyfikacji w zależności od potrzeb. Może być ustalony ramowy rozkład propozycji, inspiracji do projektowa- nia strategii kreowania sytuacji dydaktycznych. W przypadku sztywnych propozycji można osiągnąć rezultaty przeciwne do zamierzonych – znudzenia i obniżenia moty- wacji uczniów14. Jest to zadanie dla kreatywnego nauczyciela.

M. Grzegorzewska określiła, że jednym z najważniejszych zadań w kształceniu pedagogów powinno być kształtowanie u nich postawy twórczej i badawczej. Okre- śliła, że obok życzliwości, dobroci i empatii jest to warunek skutecznego działania nauczyciela. Nie różnicowała ona nauczycieli na pracujących z dziećmi sprawnymi

10 J. Cieślikowska, W. Limont, Obraz ucznia zdolnego w potocznych koncepcjach nauczycieli, [w:] W. Limont, J. Cieślikowska, J. Deresz (red.), Osobowościowe i środowiskowe uwarunkowania rozwoju ucznia zdolnego, t. 2, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2010, s. 18–19.

11 Tamże, s. 101.

12 T. Knopik, Zafascynowani światem. Efektywne wspieranie rozwoju zdolności i zainteresowań uczniów w codziennej praktyce szkolnej, Wydawnictwo Ośrodka Rozwoju Edukacji, Warszawa 2018,

s. 114.

13 Tamże, s. 12.

14 Tamże, s. 161.

i niepełnosprawnymi. Uważała, że kreatywnemu i pomysłowemu nauczycielowi nie zagraża rutyna i praca według schematów. W ciągłym poszukiwaniu przez nauczy- ciela nowych rozwiązań upatrywała dróg samorozwoju i ustawicznego zdobywania wiedzy15. Stworzona przez autorkę metoda ośrodków pracy o wyjątkowej wartości rewalidacyjnej natrafiła w realizacji na trudności z powodu braku kreatywnego pod- łoża wśród pedagogów, od których metoda wymagała twórczego podejścia ze strony organizacyjnej16.

Przemiany w rzeczywistości współczesnego świata, a także przemiany w syste- mie oświatowym stawiają nowe wymagania przed nauczycielami. T. Oleńska-Paw- lak twierdzi, że obecnie pożądana jest hierarchia celów kształcenia pedagogów, która stawia najwyżej świat wartości i prezentowane przez nich postawy, autonomię i sa- morozwój, a także kreatywność pedagogów. Wśród formułowanych wymagań wobec nauczyciela zajmującego się organizacją procesu kształcenia dzieci o specjalnych po- trzebach edukacyjnych są kompetencje polegające na otwartości w komunikowaniu się z ludźmi, kompetencje profesjonalnego rozwiązywania problemów dziecka nie- pełnosprawnego i jego rodziny, radzenia sobie w sytuacjach trudnych i kryzysowych, niekonformistycznego, otwartego na wiedzę, empatycznego17. Wśród umiejętności pedagoga bardzo ważne jest twórcze przystosowanie się do nowych sytuacji, podej- mowanie twórczego działania i wzięcie odpowiedzialności za te działania.

Podobnie wywodzi U. Eckert, która zauważa, że nauczyciel pracujący z dziećmi niepełnosprawnymi pracuje w o wiele szerszym środowisku, bo należy tu zaliczyć środowisko rodzinne oraz środowisko lokalne, w którym nauczyciel musi wprowa- dzać innowacje. Wymaga to specyficznych umiejętności, pomysłowości, postawy po- szukującej18. W. Pilecka włącza do spełnianych przez pedagoga funkcji mediowania, negocjowania w imieniu dziecka niepełnosprawnego wobec jego środowiska. Autor- ka nazywa rolę nauczyciela jako przewodnika rozwoju dziecka i łącznika z jego oto- czeniem19.

Trudno zaprzeczyć, iż wymagania, jakie stawia przed nauczycielem ustawodawca, społeczeństwo, wymogi nowoczesnej metodyki oraz specjalne potrzeby edukacyjne ucznia są skumulowane na predyspozycjach osoby kreującej proces edukacyjny. Kre- atywność nauczyciela trudno jest określić w sposób zwięzły. Jest to cały wachlarz po- dejmowanych przez niego czynności, działań, ocen, sposobu kontrolowania ucznia, dawania przykładu, który skutecznie dokona zmian w działaniu, motywacji i funk-

15 M. Grzegorzewska, Wybór pism, Państwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa 1964, s. 14.

16 J. Wyczesany, A. Mikrut, Kształcenie zintegrowane…, dz.cyt., s. 43.

17 T. Oleńska-Pawlak, Kompetencje pedagoga specjalnego w nowoczesnej koncepcji kształcenia, [w:] J. Wyczesany, H. Kosętka (red.), System kształcenia pedagogów specjalnych. Ciągłość i możliwości zmian, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1996, s. 60.

18 U. Eckert, Zadania nauczyciela kształcenia specjalnego, „Szkoła Specjalna”, nr 2, 1986, s. 32.

19 W. Pilecka, Kształcenie pedagogów specjalnych w różnych zakresach, [w:] J. Wyczesany, H. Ko- sętka (red.), System kształcenia pedagogów specjalnych. Ciągłość i możliwości zmian, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1996, s. 78.

cjonowaniu psychospołecznym ucznia. Do tych predyspozycji należą u nauczyciela umiejętności rozbudzania myślenia dywergencyjnego u dzieci oraz umiejętność oce- ny pomysłów dzieci w zakresie rozwiązywania problemów. Nauczyciel taki potrafi wzbudzić motywację wewnętrzną poprzez interesujące zajęcia, lekcje, ale również wzmaga motywację zewnętrzną poprzez prezentację swoich postaw wobec nauki, wiedzy, ukazuje swoją pasję do poznawania. Różnorodność stosowanych, odpowied- nio dopasowanych form i metod powinna rozbudzać myślenie ucznia, zachęcając go do dociekania w formie otwartych pytań o rzeczywistość. Wysoki poziom cierpliwo- ści, optymalnie obiektywnego podejścia do aktywności ucznia, pozwolenie na ucze- nie się poprzez popełnianie błędów, współpraca na poziomie partnerskim bez narzu- cania swojego zadania i podejścia to zdolności, jakie wywołają u ucznia kreatywne podejście do zdobywania wiedzy i kompetencji. Takie zachowania nauczyciela wywo- łują u uczniów dyskusje, rozmowy, dociekliwość, otwartość na otaczający świat i chęć dalszego poszukiwania20.

Nie można bagatelizować żadnych preferencji nauczyciela, stawiając ponad wszystko jego twórcze zachowania. Właściwa znajomość podstaw psychologicznych, pedagogicznych, socjologicznych jest równie niezbędna, jak cechy kreatywnego pod- chodzenia do rzeczywistości, tym samym do merytorycznej strony kształcenia. Jed- nakże odkrycie potencjału dziecka w edukacji szkolnej, zachęcenie dziecka do aktyw- ności poznawczej jest podstawowym zadaniem nauczyciela, bo to stanowi fundament całej edukacji, rozwoju możliwości edukacyjnych ucznia21. Wyuczona wiedza i nabyte w trakcie kształcenia nauczyciela umiejętności, muszą podlegać głębokiej refleksji podczas wykonywania obowiązków, odpowiedniego ich rozplanowania, a podparte powinny być spontanicznymi i szczerymi odruchami22.

Wskaźniki kreatywnej postawy nauczyciela

W dyskursie istnieją różnorodne opracowania dotyczące modelu nauczyciela pra- cującego z uczniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych. A. Zamkowska oparła swój model o kompetencje nauczyciela z uwzględnieniem cech specyficznie wymaga- nych w pracy z uczniem o specjalnych potrzebach edukacyjnych, podając jako szcze- gółowe kompetencje nauczyciela: zasób wiedzy dotyczący specyfiki rozwoju dziecka, kompetencje diagnostyczne z uwzględnieniem mocnych stron dziecka, kompeten- cje wychowawczo-dydaktyczne i innowacyjne z naciskiem na dostosowanie metod pracy do indywidualnych potrzeb ucznia z zastosowaniem nowatorskich rozwiązań

20 B. Wolny, M. Lis, Specjalne potrzeby…, dz. cyt., s. 205–207.

21 M. Uberman, A. Mach, Kompetencje nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej w szkole ogólno- dostępnej pracy z dzieckiem z niepełnosprawnością, „Lubelski Rocznik Pedagogiczny” 2016, t. 35,

z. 2, s. 167.

22 M. Karwowski, K. Pawłowska, Klimat dla kreatywności, „Ergonomia” 2009, nr 9, s. 9.

dydaktycznych i strategii wychowawczych oraz cechy osobowe, takie jak: miłość do dziecka, kreatywność, wytrwałość, odpowiedzialność, a także kompetencje interper- sonalne23.

Najnowszy model absolwenta wyższej szkoły przygotowującej nauczycieli oparty jest o jego funkcje i role pełnione przez nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej pracu- jącego w klasie szkolnej z dziećmi o różnych potrzebach edukacyjnych. Jest to:

• refleksyjny praktyk z posiadaną wiedzą i umiejętnością korzystania z niej;

• specjalista znający się na rozwoju dziecka i potrafiący wspomagać go podczas zaplanowanego procesu dydaktyczno-wychowawczego wzmacniającego auto- nomię ucznia i jego potrzeby;

• życzliwy opiekun dziecka i jego rozwoju;

• kooperatywny członek zespołu, gotowy do dzielenia się wiedzą i negocjowania wspólnego rozumienia i rozwiązywania zadań edukacyjnych24.

W obu powyższych koncepcjach i wielu innych przeplata się wymóg kreatywnej postawy nauczyciela. Wymagania ustawodawców, a także i społeczeństwa, są tak roz- ległe wobec edukatora dzieci, że nadawane są mu funkcje i role katalizatora nie tylko rozwoju dziecka, ale również transformatora jego środowiska wychowawczego, śro- dowiska edukacyjnego, rozstrzygania dylematów metodycznych i praktycznych wy- chodzących daleko w społeczność lokalną. Nauczyciel twórczy wyrażać się ma w swo- im myśleniu i działaniu jako indywidualność niekonformistyczna, szczera i otwarta na ludzi, charyzmatyczna wobec dzieci i partnerów w pracy – innych nauczycieli. Taka sylwetka pasowałaby do wymagań wielu zawodów, z którymi spotykamy się w życiu codziennym. Do powstawania takiej osobowości inspirującej całe środowisko konieczne są zapewne predyspozycje wrodzone, wyniesione z biopsychomedycznych podstaw istnienia jednostki, ale też ze środowiska, które pozwala na twórczość i tę twórczość uznaje i akceptuje. Do kreatywnego funkcjonowania nauczycieli przyczy- niają się odpowiednie warunki, które są stymulatorami postaw nauczycieli.

Z badań T. Kłosińskiej wynika, że najważniejszym stymulatorem do postawy twórczej w edukacji dla młodych nauczycieli jest przyjazna atmosfera w środowisku edukacyjnym. Część nauczycieli wyznała, że gratyfikacja finansowa pobudziłaby ich do twórczej pracy. Im starszy nauczyciel, tym częściej pojawiały się określenia, że sty- mulatorem kreatywności jest okazywany szacunek i odczuwana radość25. Obserwator

23 A. Zamkowska, Wsparcie edukacyjne uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim w różnych formach kształcenia na i etapie edukacji, Wydawnictwo Politechniki Radomskiej, Radom 2009, s. 124–135.

24 A. Zamkowska, Model nauczyciela edukacji włączającej, „Roczniki Pedagogiczne” 2019, nr 2,

s. 98.

25 T. Kłosińska, Przyszli nauczyciele wobec wyznaczników współczesnej edukacji w kontekście postaw twórczych, [w:] I. Adamek, B. Olszewska (red.), Pomiędzy dwiema edukacjami. Nauczyciel wczesnej edukacji dziecka wobec czasu zmiany, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicz- nej w Łodzi, Łódź 2014, s. 88.

opinii nauczycieli, który zna zagadnienie ukrytego programu szkoły26 zastosowałby ripostę, że na szacunek i radość trzeba sobie zasłużyć. Jeśli nauczyciel świadomie po- daje kwestię kreatywności jakimkolwiek warunkom, nigdy nie jest w stanie kreatyw- nie pracować. Kreatywność jest impulsem. Kreatywność jest instynktem. Nie da się go uwarunkować, ale można go przejąć od swojego nauczyciela (wraz z jego rolą), który jest autorytetem i potrafi wskrzesić w dziecku pożądanie wobec świata i wszystkiego, z czego jest kompozycją.

A. Kożuch przeprowadziła szczegółową analizę postawy twórczej nauczyciela. Warto przyjrzeć się umiejętnościom, z których większość zależy od samych nauczy- cieli, którzy z racji wyboru zawodu powinni być ludźmi zdolnymi do refleksji. We- dług rozważań autorki postawa kreatywna odznacza się:

• umiejętnością syntetyzowania zagadnień różniących się od siebie;

• zdolnością zauważania tego, co jest niedostrzegane przez innych;

• rozważaniem problemu z różnych punktów widzenia;

• umiejętnością poszukiwania różnych rozwiązań tego samego problemu;

• umiejętnością krytykowania przyjętych wcześniej założeń;

• zdolnością używania wyobraźni i fantazji;

• gotowością do podejmowania ryzyka;

• bystrością w postrzeganiu zmian w otoczeniu i szybką adaptacją do nich;

• wysokim poziomem kompetencji komunikacyjnych;

• wysokim poziomem empatii;

• zdolnością aktywnego słuchania;

• otwartością na przyszłość i nieznane;

• śmiałością w podejmowaniu decyzji;

• zdecydowaniem w obalaniu stereotypów;

• pomysłowością;

• poczuciem humoru27.

Kreatywność jest potencjałem, który tkwi w każdym człowieku. W pracy na- uczyciela stanowi fundamentalną kwestię stymulowania rozwoju uczniów, również tych o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Niezbędny oryginalny styl pracy, po- zwalający wyjść poza schematyczne działanie jest możliwy do wypracowania podczas kształcenia nauczycieli28. T. Giza przekonuje, że w kształceniu akademickim uświada- mianie studentom podstaw pedagogiki twórczości i wprowadzanie treningów twór- czości przynosi oczekiwane rezultaty. Rodzą się koncepcje treningu twórczości ludzi

26 A. Pańtak, Uwarunkowania ukrytego programu szkoły, „Studia Pedagogiczne. Problemy Spo- łeczne, Edukacyjne, Artystyczne” 2000, nr 13, s. 104.

27 A. Kożuch, Kreatywność jako niezbędny element kompetencji nauczyciela w edukacji alterna- tywnej, „Państwo i Społeczeństwo” 2016, nr 2, s. 47–48.

28 D. Ekiert-Oldroyd, Wiedza o twórczości i stosunek do nauczania twórczego jako istotne ele- menty kompetencji współczesnego nauczyciela. Raport z badań studentów pedagogiki, [w:] I. Adamek,

B. Olszewska (red.), Pomiędzy dwiema…, dz. cyt., s. 48.

dorosłych, które mają pomóc w uaktywnieniu potencjału twórczości. Oparte są na za- daniowym treningu przeprowadzanym w grupach, ponieważ najefektywniejszą stro- ną kreacji jest podnieta do współpracy. Ujęcie techniki zadań opartych na kontekście społecznym służy nie tylko wyzwoleniu się twórczości, ale również zapobiega prze- szkodom, które powoduje społeczność w stymulowaniu twórczości. Treningi muszą być oparte na pogłębieniu wiedzy dotyczącej myślenia dywergencyjnego oraz etapów rozwiązywania problemów29.

Reasumując, nauczyciel odpowiedzialny za proces kształcenia ucznia ze specjal- nymi potrzebami edukacyjnymi powinien wykorzystywać różnorodne techniki twór- czego rozwiązywania problemów, a także zachęcać uczniów, aby podążali do wiedzy w sposób twórczy i idący w kierunku praktycznego zastosowania, budzić w nich pasję uczenia się. Działania takiego nauczyciela muszą być nieschematyczne i innowacyj- ne, skierowane na stymulowanie rozwoju ucznia, wyzwalania u niego krytycznego, samodzielnego i kreatywnego myślenia30. Mówiąc o kompetencji kreatywności war- to dodać, że zachowanie w postaci ekspresji zdolności tworzenia jest cechą niezbęd- ną w stwierdzeniu twórczości osoby31. Każdy z nas, chociaż raz spotkał nauczyciela z charyzmą…

Bibliografia

Cieślikowska J., Limont W., Obraz ucznia zdolnego w potocznych koncepcjach nauczy- cieli, [w:] W. Limont, J. Cieślikowska, J. Deresz (red.), Osobowościowe i środo- wiskowe uwarunkowania rozwoju ucznia zdolnego, t. 2, Wydawnictwo Nauko- we Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2010.

Denek K., O nowy kształt edukacji, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 1998. Eckert U., Zadania nauczyciela kształcenia specjalnego, „Szkoła Specjalna” 1986, nr 2.

Ekiert-Oldroyd D., Wiedza o twórczości i stosunek do nauczania twórczego jako istotne elementy kompetencji współczesnego nauczyciela. Raport z badań studentów pedagogiki, [w:] I. Adamek, B. Olszewska (red.), Pomiędzy dwiema edukacja- mi. Nauczyciel wczesnej edukacji dziecka wobec czasu zmiany, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Łodzi, Łódź 2014.

Giza T., Pedagogika twórczości w pracy nauczycielskiej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Jana Kochanowskiego, Kielce 1999.

Grzegorzewska M., Wybór pism, Państwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa 1964.

29 T. Giza, Pedagogika twórczości…, dz. cyt., s. 103.

30 E. Piotrowski, Rola nauczyciela w pracy z uczniem zdolnym w reformowanej szkole, [w:]

H. Moroz (red.), Rozwój zawodowy nauczyciela, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 285.

31 E. Nęcka, Psychologia twórczości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, s. 19.

Janus K. (red.), Pedagogika i psychologia. Zagadnienia. Pojęcia. Terminy, Wydawnic- two Buchmann, Warszawa 2006.

Karwowski M., Pawłowska K., Klimat dla kreatywności, „Ergonomia” 2009, nr 9. Kłosińska T., Przyszli nauczyciele wobec wyznaczników współczesnej edukacji w kon-

tekście postaw twórczych, [w:] I. Adamek, B. Olszewska (red.), Pomiędzy dwie- ma edukacjami. Nauczyciel wczesnej edukacji dziecka wobec czasu zmiany, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Łodzi, Łódź 2014.

Knopik T., Zafascynowani światem. Efektywne wspieranie rozwoju zdolności i zaintere- sowań uczniów w codziennej praktyce szkolnej, Wydawnictwo Ośrodka Roz- woju Edukacji, Warszawa 2018.

Kożuch A., Kreatywność jako niezbędny element kompetencji nauczyciela w edukacji alternatywnej, „Państwo i Społeczeństwo” 2016, nr 2.

Nęcka E., Psychologia twórczości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002.

Oleńska-Pawlak T., Kompetencje pedagoga specjalnego w nowoczesnej koncepcji kształ- cenia, [w:] J. Wyczesany, H. Kosętka (red.), System kształcenia pedagogów spe- cjalnych. Ciągłość i możliwości zmian, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1996.

Pańtak A., Uwarunkowania ukrytego programu szkoły, „Studia Pedagogiczne. Proble- my Społeczne, Edukacyjne, Artystyczne” 2000, nr 13.

Pilecka W., Kształcenie pedagogów specjalnych w różnych zakresach, [w:] J. Wyczesany,

H. Kosętka (red.), System kształcenia pedagogów specjalnych. Ciągłość i możli- wości zmian, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1996.

Piotrowski E., Rola nauczyciela w pracy z uczniem zdolnym w reformowanej szkole, [w:] H. Moroz (red.), Rozwój zawodowy nauczyciela, Oficyna Wydawnicza

„Impuls”, Kraków 2005.

Uberman M., Mach A., Kompetencje nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej w szkole ogólnodostępnej pracy z dzieckiem z niepełnosprawnością, „Lubelski Rocznik Pedagogiczny” 2016, t. 35, z. 2.

Wiszejko-Wierzbicka D., Specjalne potrzeby ucznia czy szkoły? Przewodnik po eduka- cji włączającej pomocą w rozwijaniu kształcenia i uczestnictwa w życiu szkoły,

„Niepełnosprawność – zagadnienia, problemy, rozwiązania” 2012, nr 3(4).

Wolny B., Lis M., Specjalne potrzeby edukacyjne ucznia w praktyce życia szkolnego, Wydawnictwo Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2018. Wyczesany J., Mikrut A. (red.), Kształcenie zintegrowane dzieci o specjalnych potrze- bach edukacyjnych, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kra-

ków 2002.

Zamkowska A., Model nauczyciela edukacji włączającej, „Roczniki Pedagogiczne” 2019, nr 2.

Zamkowska A., Wsparcie edukacyjne uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim w różnych formach kształcenia na i etapie edukacji, Wydawnictwo Po- litechniki Radomskiej, Radom 2009.